Respublikasi oliy va o’rta maxsus

1-4 sinf o’quvchilari jismoniy rivojlanishi, tayyorgarligi va jismoniy tarbiyasi holatining tahlili

O’zbekiston sharoitida yashayotgan boshlang’ich sinf yoshidagi bolalarning jismoniy rivojlanish va tayyorgarlik ko’rsatkichlari boshqa mintaqalardagi sobiq ittifoq bo’yicha tengdoshlariga nisbatan pastdir A. K. Atoev ⁸, O. A. Rixsieva⁹,
K. M. Maxkamjonov¹⁰, T. S. Usmonxo’jaev¹¹, , X. A. Meliev ¹², M. Rahimov¹³,
X. N. Radjabov¹⁴, SH.X. Xankelьdiev , M. S. Xoziaxmedov,F. N. Nasriddinov,
K. M. Maxkamjonov , P. Xo’jaev Z. X. Badaeva , R. Qodirov , Boshqa guruh olimlar V. P.SHirokova-Divaeva , O. T. Ushnurtseva, O. A. Rixsieva,
O. M. Jegallo, T. S. Usmonxo’jaev,O. A. Rixsievaboshqalar, K. M. Maxkamjonov,
F. N. Nasriddinov va boshqalar o’z ilmiy tadqiqot ishlarini O’zbekiston aholisining jismoniy rivojlanishining, iqlim sharoit, urf-odatlar va maxalliy an’analarning

8. 
   Ataev A. K. Teoriya i praktika fizicheskogo vospitaniya v semьe. Avtoref. diss… d-ra ped. nauk. –Kiev: 1984. - 28 s.
   
9. 
   Rixsieva A. A., Nasriddinov F. N., Rixsiev A. I. Fizicheskie razvitie shkolьnikov i sportivnoy molodyoji. –Tashkent: Ibn Sinы, 1992. -S. 26-43.
   
10. 
    Maxkamjonov K. M., Nasriddinov F. N. Tri uroka fizkulьturы. // Uchitelь Uzbekistana. –Toshkent, 1989. 26 avgust.
    
11. 
    Usmonxo’jaev T. S., Rahimov M. M. Maktabda jismoniy tarbiya mashg’ulotlarini milliylashtirish. Ilmiy-metodik tavsiyalar. –Toshkent. 1992.
    

-22 b.

12. 
    Meliev X. A. Sredstva i metodы sovershenstvovaniya fizicheskoy podgotovlennosti detey doshkolьnogo i mladshego shkolьnogo vozrasta na
    

osnove povыsheniya ix dvigatelьnoy aktivnosti. Avtoref. diss. … kand. ped. nauk. –M.: 1984.-23 s.

13. 
    Raximov M. M. V usloviyax jarkogo klimata. // Fizicheskaya kulьtura v shkole. –Moskva. 1982. -№ 6. -S.17-18.
    
14. 
    Radjapov X. N. Fizicheskie razvitie, fizicheskaya podgotovlennostь gorodskix i selьskix shkolьnikov Buxarskoy oblasti. //Rol pravilьnoy organizatsii zanyatiy fizicheskoy kulьturoy v garmonicheskom razvitii rebyonka i podrostka. –Tashkent: 1987. - S. 59-61.
    

rivojlanishiga bo’lgan ta’sirini o’rganishga qaratganlar. Ularning ko’rsatishicha 1925 yildan boshlab o’zbek va rus millat o’quvchilarining jismoniy rivojlanish haqidagi ishlar chop etilmoqda.
70-80 yillar oralig’idagi ilmiy tadqiqot ishlar maxalliy aholining iqlim sharoit, urf-odat va an’analarga bog’liq holda jismoniy rivojlanish xususiyatlarini aniqlashga yo’naltirilgandir.
70-90 yillar davrida o’sib kelayotgan yosh avlodning jismoniy rivojlanishining yaxshilanishini o’z ilmiy tadqiqot ishlarida ko’rsatganlar V. P. SHirokova-Divaeva, O. T. Ushnurtseva, A. Z. Zoxidov, O. T. Ushnurtseva,
A. A. Rixsieva ¹⁵
1985-90 yillar davrida o’quvchilarning jismoniy rivojlanishi va tayyorgarligini aniqlash uchun O. A. Rixsieva raxbarligida KONTREKS-2 tizimi bo’yicha motor testlar ishlab chiqilgan. Shu testlar bo’yicha 7-17 yoshli o’quvchilarning jismoniy rivojlanishini o’rganish maqsadida olingan.
Toshkent shahri o’quvchilarining jismoniy rivojlanishi va tayyorgarlik ko’rsatkichlarini boshqa yirik shaharlar, masalan: Moskva shahrini olganda o’z tengdoshlarini ko’rsatkichlari bilan taqqoslab ko’rganda
Toshkent shaxri o’g’il va qiz bolalarning bo’yi, vazni, o’pkaning tiriklik sig’imi anchagina past. Nafaqat jismoniy rivojlanish xatto ularning jismoniy tayyorgarligi xam nisbatan past bo’lgan. Lekin, qo’l kuchi Toshkentlik bolalarda Moskvalik o’quvchilarga nisbatan yuqori (1-2 -jadvallar) Ismoilov T. U¹⁶.
Bizning fikrimizcha bu shaharlarning geografik o’rni, iqtisodiyoti, urf-odat va o’ziga yarasha an’analari ta’siri bo’lishi mumkin. Undan tashqari nasl xam katta rol o’ynaydi.
Respublikamizni buyuk davlat darajasiga ko’tarishda yoshlarni sog’lom, har tomonlama yetuk va barkamol qilib tarbiyalash haqidagi qarorlari bo’ldi. Bu ulug’ vazifalarni bajarishda jismoniy tarbiya va sportni yanada rivojlantirish borasida Prezidentimiz rahbarligida amalga oshirilayotgan ishlar katta e’tiborga

15. 
    Rixsieva A.A., Nasriddinov F.N., Rixsiev A.I. Fizicheskie razvitie shkolьnikov i sportivnoy molodyoji.–Tashkent: Ibn Sinы, 1992. -S. 26-43.
    
16. 
    Ismoilov T. U. Boshlang’ich sinf o’quvchilarini harakat faolligini oshirishda harakatli o’yinlarni ahamiyati. // Barkamol avlodni tarbiyalashda jismoniy tarbiyaning roli. Respublika ilmiy-amaliy anjumani. Tezislar to’plami. –Buxoro, 2002. -B. 39-40.
    

loyiqdir.O’zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan 2000 yil «Sog’lom avlod» yili deb e’lon qilishi va 15 fevralda O’zbekiston Respublikasi vazirlar maxkamasining qarori bilan «Sog’lom avlod» davlat dasturini qabul qilinishi yoi avlodni ma’naviy boy, ahloqan yetuk intelektual rivojlangan, yuqori bilimli, jismoniy baquvvat, har tomonlama komol topgan insonlar bo’lib yetishtirishda bu tadbirlar o’z mevasini bera boshladi.
Bu insonlar dunyoga qahramon bo’lib kelmagan albatta. Ularni ham ona tuqqan, oila, jamiyat tarbiyalagan.
Mustaqil O’zbekiston qo’lga kiritgan istiqlolni mustahkamlash va rivojlantirishda yoshlarni har tomonlama kamol toptirish, xususan vatanparvarlik ruhida tarbiyalash bugungi kunning eng muhim muammosidir. Bugungi kunda kelajak avlodni jismonan sog’lom, barkamol va vatanparvar qilib tarbiyalash xalq ta’limi oldida turgan asosiy vazifalardandir.
Bu vazifalarni amalga oshirish uchun bolalar hayotida jismoniy tarbiya katta rol o’ynaydi.
Jismoniy tarbiya harakat bilan bog’liqdir, harakat bu xayotning va salomatlikning asosiy ifodasidir. U siz aqliy faoliyat xam ma’noga ega emasdir. Harakatlarning cheklanishi butun xayotiy jarayonlarga salbiy ta’sir etadi.
«Muntazam badan tarbiya qilib yurgan odamlarga hech qanday dori- darmonlarga zaruriyat bo’lmaydi», – deb yozgan ulug’ olim Abu Ali Ibn Sino. Bu oliyjanob fikrlarga har doim xam amal qilmaymiz. Natijada xozirgi kunda turli kasalliklar, jumladan, asab, yuraq tomir, ovqat xazm qilish organlarini kasalliklari ancha ko’payib bormoqda. Harakatni kamayishi XX asrning xavfli kasali hisoblangan gipodinamiyaga (harakatning yetishmasligi) yo’liqamiz. Undan tashqari tadqiqotchilarning Rixsieva O. A.¹⁷ ta’kidlashicha, boshlang’ich sinf o’quvchilarining 60 foizida qaddi-qomatning buzilishi, barcha bitiruvchilarning 50 foizida ko’rish qobiliyatining pasayishi, 30-40 foizda o’quvchilarning yurak qon tomir faoliyati kasalliklari, 20-30 foizida asabiy-ruhiy ta’sirchanliq 45 foizida esa turli xil surunkali kasalliklar bilan og’riq kuzatiladi.

17. 
    Rixsieva A. A., Nasriddinov F. N., Rixsiev A. I. Fizicheskie razvitie shkolьnikov i sportivnoy molodyoji. –Tashkent: Ibn Sinы, 1992. -S. 26- 43.
    

Maktablarda o’tkaziladigan har yilgi tibbiy ko’riklar boshlang’ich sinf o’quvchilarining 20,8 foizi mutloq sog’lom, 49 foizi turli kasalliklarga moyil, 30,2 foizida surunkali kasalliklar shakllangan ekanligini ko’rsatadi¹⁸.
Respublika davolovchi jismoniy tarbiya dispanserining ma’lumotiga ko’ra
350 mingdan ortiq maktab o’quvchilari tibbiy davolanishga muxtojdir. O’quvchilarning 40 foizi ortiqcha vaznga ega, 30 foizdan ortig’i qaddi-qomati to’g’ri emas, 20 foizdan ko’prog’i jismoniy rivojlanishdan orqada ekan. Xozirgi paytda giperkineziya va gipodinamiya bilan bog’liq bo’lgan, asosan yurak qon tomirlar faoliyatini yomonlashuviga olib keluvchi kasalliklar soni ko’paymoqda¹⁹.
Keyingi yillarda ekologiyaning salbiy ta’siri natijasida kichik va katta yoshdagi xalq orasida kasallik ko’payib uzoq umr ko’rish kamayib bormoqda .
Sog’lomlashtirishni muhofaza qilish tadbirlariga eng avvalo jismoniy mashqlar bilan muntazam shug’ullanish, ular bilan do’stlashish, mustaqillikni tarbiyalash, ommaviy jismoniy sog’lomlashtirish tadbirlarini o’tkazish va doimiy an’analarga aylantirish kiradi. Buning uchun shunday tarbiyani eng kichik yoshdan boshlash lozim. Salomatlik poydevori o’z vaqtida mustahkam qo’yilsa, ko’p yillarga saqlanadi.
Adabiyotlar tahlili jismoniy tarbiyaning ko’p qirraligini ko’rsatadi, uning samaradorligini oshirish xaqidagi fikrlar xam turli-tumandir.
Bir qator olimlar jismoniy tarbiyaning tibbiy-pedagogik muammolariga katta e’tibor bilan qarab ilmiy tadqiqot ishlarni olib borganlar. Bu to’plangan ma’lumotlar tahlili shuni ko’rsatadiki, bolalar jismoniy rivojlanish holatini iqlim sharoit, region, urf-odatlarini aniqlashga ko’maklashadi, ularni hisobga olgan holda jismoniy sog’lomlashtirish ishlarini rejalashtirish va olib borish, bolalar organizmini rivojlanishiga yordam beradi hamda o’quvchilar oldiga yangi talablar qo’yishga imkoniyatlar yaratadi²⁰

18. 
    Maxkamjonov K. M., Nasriddinov F. N. Tri uroka fizkulьturы. // Uchitelь Uzbekistana. –Toshkent, 1989. 26 avgust.
    
19. 
    Azizxo’jaeva N.N. Pedagogik texnologiya va pedagogik maxorat. – Toshkent: 2003. -174 b.
    
20. 
    Gujalovskiy A. A. Razvitie dvigatelьnыx kachestv shkolьnikov. –Minsk: Narodnaya asveta, 1978. - 88 s.
    

Ismoilov T. U. Boshlang’ich sinflarda jismoniy tarbiya-sog’lomlashtirish tadbirlarining pedagogik xususiyatlari Ped.fan.nom… . diss. Avtoref. – Toshkent: 2010. -22 b.
Bulardan tashqari bolalarning jismoniy rivojlanishi, jismoniy tayyorgarligi sathini aniqlashda nafaqat region va iqlim sharoit balki yil faslini xam hisobga olgan holda maktabda o’quvchilar jismoniy tarbiyasi masalalarini rejalashtirish lozim, ayniqsa jismoniy tarbiya darsini tashkil qilish va o’tkazishda.
Jismoniy rivojlanish va jismoniy tayyorgarlik salomatlikning asosiy omillaridan bo’lib ko’pgina olimlar tomonidan o’rganilgan. Masalan: X. A. Meliev O’zbekistonning xozirgi sharoitida maktabgacha va quyi sinf yoshidagi bolalarning harakat faolligini o’rganib borib, respublikaning tabiiy iqlimiy va ijtimoiy xususiyatlarini fasllar almashinuvi, harakatning keskin o’zgarishi quyosh radiatsiyasining oshib ketishi, milliy urf-odatlar va xokazolar ko’rsatadiki, bularsiz o’sib kelayotgan avlodni tarbiyalash jarayonini rejalashtirish hamda amalga oshirish mumkin emas.
O’quvchilarning harakat faolligi borasida keyingi yillarda olib borgan ilmiy tadqiqot ishlarida aniqlanishicha, 45 daqiqalik jismoniy tarbiya darsi davomida o’quvchilarning harakat faolligiga bo’lgan tabiiy extiyojini atigi 40 foiz qondirilar ekan. Xaftadagi ikki soat jismoniy tarbiya darsi xaftalik harakat faolligi me’yorini faqat 11 foizini qoplaydi xolos. Kichik yoshdagi o’quvchilarda esa bu me’yor mustaqil harakat hisobiga 18-22 ming o’g’il bolalar, 16-18 ming qiz bolalar lokomotor harakat bajaradilar.
O’quvchilarning harakat faolligini sinchiklab kuzatishdan shu narsa ma’lum bo’ldiki, ayrim o’quvchilarda harakat faolligini oshishi yoki kamayishi individual xarakterga ega ekan.
Qator mualliflarning L. B. Korchagina, V. V. Kudravtsev, Yu. I. Sbruev,
V. G. Panaev, Ye. Ya. Bondarevskiy²¹, SH. X. Xankeldiev, Sh.X. Xankeldiev²² ilmiy izlanish ishlarining natijasi shuni ko’rsatadiki, Moskva, Sankt-Peterburg, Kiev, Estoniya, Belarussiya, Litva kabi shahar o’quvchilarining jismoniy tayyorgarligi yuqori ekanligi aniqlangan. Ismoilov T. U.²³

21. 
    Bondarevskiy Ye. Ya. , Xonkeldiev SH.X. Fizicheskaya podgotovlennostь uchaщeysya molodeji . –Tashkent: Meditsina, 1986. - 204 s.
    
22. 
    Xankelьdiev SH.X. Pedagogicheskie osobennosti fizicheskogo vospitaniya uchaщeysya molodeji v regionax jarkim klimatom. Avtoref. diss…. d-ra ped. nauk. – M.: 1991. -47 s.
    
23. 
    Ismoilov T., Mahkamjonov K. Boshlang’ich sinf o’quvchilarini harakat faolligini oshirishda noan’anaviy mashg’ulotlarni o’rni. // Pedagogik
    

ta’lim. –Toshkent, 2004. -№ 6. -B. 93-94.
Olingan ma’lumot natijalari tahlili shuni ko’rsatyaptiki, ohirgi yillarda bolalar jismoniy rivojlanishi 60-70 yillardagi tengdoshlariga nisbatan ancha yuqori. Lekin MDH lar tengdoshlari (Moskva, Litva, Leningrad va boshqa shahar) bilan taqqoslaganda toshkentlik o’g’il va qiz bolalarning jismoniy rivojlanishi nisbatan past (1-2-jadvallar).

1. jadval

Toshkent va Moskva shaharlari o’quvchilarini jismoniy rivojlanish ko’rsatkichlarini taqqoslash (Ismoilov T.U.)

Testlar me’yorlar	Maktablar	Mm		v	t
Gavda uzunligi, (sm)	Toshkent	119,83-0,68	3,67	3,06	6,4
	Moskva	127,07-0,90	4,17	3,28
Gavda og’irligi, (sm)	Toshkent	22,16-0,37	2,00	9,01	3,7
	Moskva	25,24-0,74	3,31	13,17
O’pkaning tiriklik sig’imi, (ml)	Toshkent	1229-81,12	259,25	21,08	3,8
	Moskva	1518-58,42	271,25	17,22
Qo’l dinamometri, (kg)	Toshkent	12,70-0,63	2,79	21,43	1,5
	Moskva	11,59-0,37	1,97	17,00

2. jadval

Toshkent va Moskva shaharlari o’quvchilarini jismoniy tayyorgarlik ko’rsatkichlarini taqqoslash.

Testlar me’yorlar	Maktablar	Mm		v	t
Joyidan uzunlikka sakrash (sm)	Toshkent	89,341,94	10,43	11,68	8,6
	Moskva	121,053,13	13,97	11,52
Yugurib kelib balandlikka sakrash (sm)	Toshkent	51,551,12	6,03	11,70	6,8
	Moskva	64,351,52	6,78	10,40
1kg to’ldirma to’pini otish (m)	Toshkent	158,034,71	25,38	16,06	3,8
	Moskva	191,387,27	32,51	16,85

30 m ga yuqori startdan yugurish (soniya)	Toshkent	6,960,06	0,34	4,84	3,9
	Moskva	6,570,09	0,39	5,90

M. M. Raximov, SH. Sobirov, F. N. Nasriddinov, K. M. Maxkamjonov,

B. Bayriev va boshqalar boshlang’ich sinf o’quvchilarining jismoniy tayyorgarligining jismoniy rivojlanishga bog’liqligini ko’rsatganlar. Masalan: tezkorlik – 30 m. ga yuqori startdan yugurish; tezkor kuch - turgan joyidan uzunlikka sakrash; (1kg) to’pni irg’itishda, ya’ni jismoniy rivojlanishi yuqori bo’lgan bolalarda jismoniy tayyorgarlik ko’rsatkichlari yuqori.
Sнuni xam aytib o’tish kerakki, jismoniy rivojlanish ko’rsatkichlari (bo’yi, vazni, ko’krak qafasi kengligi, xayotiy o’pka hajmi) past bo’lgan o’quvchilarda ko’pincha kuch, chidamliliq koordinatsion qobiliyatlari, ishchanliklarining rivojlanishi sust ekan.

3.