Respublikasi oliy va o‘rta

bob. KORXONA (FIRMA) XARAJATLARI VA FOYDASI

Asosiy tayanch tushunchalar: Ishlab chiqarish xarajatlari, Foyda normasi, Ichki xarajatlar, Tashqi xarajatlar, Doimiy xarajat, O‘zgaruvchi xarajat, O‘rtacha xarajatlar, Qo‘shilgan xarajatlar, To‘g‘ri xarajatlar, Egri xarajat, Iqtisodiy yoki sof foyda
O‘tgan bobdan bizga ma’lumki, bozor iqtisodiyoti sharoitida har bir tadbirkor yoki korxona foyda olish va uni ko‘paytirish uchun faoliyat ko‘rsatadi. Uning oladigan foyda miqdori esa ishlab chiqargan mahsuloti yoki ko‘rsatayotgan xizmatining hajmiga, sifatiga, tannarxiga va baholar darajasiga bog‘liq bo‘ladi. Korxonalarning bozorga mahsulot yetkazib berib, foyda olishga bo‘lgan layoqatini aniqlab beruvchi muhim omil sarf-xarajatlar darajasi hisoblanadi. Har qanday tovarni ishlab chiqarish iqtisodiy resurs sarflarini taqozo qilib, ular ham ma’lum narxga ega bo‘ladi. Korxona oladigan foydaning miqdori bir tomondan bozorga taklif qiladigan tovar miqdoriga bog‘liq bo‘lsa, ikkinchi tomondan unga qilinadigan iqtisodiy xarajatlar darajasiga, resurslardan foydalanish samaradorligi va tovarlar bozorida sotiladigan narxlarga bog‘liq. Shuning uchun ham ishlab chiqarish xarajatlari “Iqtisodiyot nazariyasi” fanining muhim kategoriyalaridan biri bo‘lib, uni o‘rganish muhim ahamiyatga egadir. Bu bobda sarf-xarajatlarning umumiy tabiati, mazmuni va tarkibiga to‘xtalib, foydaning tashkil topishi jarayoni tahlil qilinadi. Shu bilan bir qatorda, foydaning manbai, uning miqdoriga, darajasiga ta’sir etuvchi omillar, foyda normasi va massasi kabi masalalarga alohida e’tibor beriladi.

1. 
   Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarish xarajatlari mazmuni va tarkibi
   

Milliy iqtisodiyotdagi ishlab chiqarish birliklari (korxona, firma) o‘z faoliyati natijalaridan ko‘proq foyda olishga harakat qiladilar. Har qanday korxona oladigan foyda nafaqat o‘zining tovarini ancha yuqori narxlarda sotishga, balki tovar ishlab chiqarish va uni sotishga qilinadigan xarajatlarni kamaytirishga ham intiladi.

Tovarlarni sotish narxlari asosan korxona faoliyatiga bog‘liq bo‘lmagan tashqi sharoitlar bilan belgilansa, ishlab chiqarish xarajatlari korxonaning ishlab chiqarishva tayyor tovarlarni sotish jarayonlarini tashkil qilish samaradorligi darajasiga bog‘liq. Lekin har qanday tovarni ishlab chiqarish va sotish uchun ma’lum sarf xarajatlar talab etiladi. Hozirda ishlab chiqarish xarajatlarini tadqiq etishda ikki xil yondashuv – klassik va neoklassik va boshqa zamonaviy konsepsiyalardan foydalaniladi. Klassik nazariya yondashuviga ko‘ra, ishlab chiqarish xarajatlari – bu mahsulot ishlab chiqarish uchun amalga oshirilgan barcha jonli mehnat, pul va moddiy sarflardir.
Umumiy nazariy jihatdan quyidagilarni farqlash lozim:

1. 
   ishlab chiqarishning ijtimoiy zaruriy xarajatlari yoki mahsulot qiymati;
   
2. 
   korxona (firma)ning individual ishlab chiqarish xarajatlari.