Rivojlanishning mintaqaviy xususiyatlari

1-rasm. O'zbekiston Respublikasi va uning hududlari aholisining o'rtacha yoshi (yillar).
6
Aholining asosiy yosh guruhlari bo'yicha taqsimlanishini tahlil qilish, shuningdek, aholining 
qarishining yaqinlashib kelayotgan tendentsiyalaridan dalolat beradi. 1991 yilda mehnatga layoqatli 
yoshdan oshgan aholi O'zbekiston Respublikasi bo'yicha o'rtacha 7,8 foizni tashkil etdi. Respublika 
darajasidan yuqori ko'rsatkichlar Toshkent (11,7), Toshkent va (9,1), Farg'ona (8,2) shaharlarida 
bo'lgan hududlar. 2018 yil boshida respublikada mehnat yoshidan katta bo'lganlarning ulushi 9,7% ga 
etdi. Mazkur ko'rsatkich bo'yicha yetakchilar Toshkent shahri (15,3), Toshkent viloyati (11,5), Buxoro 
viloyati (10,4) va Farg'ona viloyati (10,1). Surxondaryo, Sirdaryo va Qashqadaryo viloyatlari aholisi 
nisbatan yosh mo sifatida tasniflanishi kerak. Ushbu sohalarda mehnatga layoqatli yoshdagilarning 
ulushi mos ravishda 7,9%, 8,1% va 8,2% ni tashkil etdi. 
O'zbekiston Respublikasining amaldagi qonunchiligiga muvofiq, mehnatga layoqatli yoshdagilar 16 
yoshdan 60 yoshgacha bo'lgan erkaklar va 16 yoshdan 55 yoshgacha bo'lgan ayollar uchun belgilanadi. 
Shuni ta'kidlash kerakki, ko'pgina rivojlangan mamlakatlarda umr ko'rish davomiyligining o'sishi 
natijasida mehnatga layoqatli yoshdagi truning yuqori chegarasi ancha yuqori. Shuni ham ta'kidlash 
6
www.stat.uz – O‘zbekiston Respublikasi Statistika qo‘mitasi rasmiy sayti. 

---

SIYOSATSHUNOSLIK, HUQUQ VA XALQARO MUNOSABATLAR JURNALI
http://t.me/ScienceBox_official
42 
kerakki, respublikada mehnatga layoqatli yoshdagi aholining ko'pligi bilan belgilanadigan mehnat 
bozoriga yuqori yuk ushbu bosqichda ushbu yoshni oshirish zarurligini keltirib chiqarmaydi. Garchi bu 
jarayon yaqin kelajakda muqarrar bo'ladi. Yuqorida ta'kidlab o'tilganidek, O'zbekiston Respublikasi 
aholisining o'sishi asosan aholining tabiiy harakati bilan izohlanadi, ya'ni, tug'ilish darajasi nisbatan 
yuqori va o'lim darajasi past. 1991-2018 yillarda respublikada umumiy tug'ilish darajasi 33,7 dan 22,1 
% gacha kamaydi. Eng yuqori ko'rsatkich — Doriya viloyatining Surxon shahrida (26,1 %). Tug'ilish 
darajasi 20-25 % gacha bo'lgan hududlarga qara kalpaxtan Respublikasi (20,6), Farg'ona (21,0), 
Xorazm (21,0), Navoiy (21,6), Sirdaryo (21,8), Andijon (22,6), Namangan (22,9), Jizzax skaya (23,6), 
Samarqand (24,4), Qashqadaryo viloyati (24,6). Tug'ilishning eng past ko'rsatkichlari Toshkent (17,7), 
Toshkent (19,3) va Buxoro (20,0) viloyatlarida kuzatilmoqda (rasmga qarang).
7
2). Umuman olganda, 
respublika va uning alohida hududlari aholisining yosh tarkibidagi o'zgarishlar potentsial iqtisodiy 
o'sish uchun demografik imkoniyatlar nuqtai nazaridan qulay deb baholanmoqda. Tug'ilish va 
o'limning nisbiy pasayishi mehnatga layoqatli yoshdagi aholi ulushining o'sishiga olib keldi, bu 
iqtisodiy rivojlanishni ta'minlash va oilaning farovonligi uchun imkoniyat sifatida baholandi. Ammo 
shuni ta'kidlash kerakki, natija avtomatik emas, balki samarali muvofiqlashtirilgan amalga oshirish 
bilan bog'liq kasb-hunar ta'limi, sog'liqni saqlash va mehnat bozori siyosati. Aks holda, bu 
imkoniyatlar tahdidlarga aylanishi mumkin. 
Mustaqillik yillarida hududlarning demografik rivojlanishini hisobga olgan holda O'zbekistonda 
demogeografik rayonlashtirish masalasi o'rganildi. Mamlakat aholisi uchun so'nggi yillarda birinchi, 
ikkinchi va uchinchi bola ehtiyoj va istaklarning natijasidir, keyingi quyidagi bolalar miqdorining 
keskin pasayishi, aksariyat hollarda urf-odatlar va an'analar asta-sekin yangi iqtisodiy munosabatlarga 
moslashmoqda deb o'ylash mumkin. Shu maqsadda biz mamlakatni uchta mintaqaga ajratdik - tog'li, 
cho'l va aralash. Ushbu sohalardagi demografik jarayonlarni ilmiy tahlil qilish demografik 
imkoniyatlarni, aholining ko'payishi yoki kamayishi bilan bog'liq holatni ochib berishga imkon beradi. 
Birinchi zona respublikaning yettita viloyatining tog'li hududlarini o'z ichiga oladi. Ikkinchi zonaga 
asosan cho'l va cho'llardan iborat hududlar kiradi. Uchinchi zona tekis erlarni, vohalarni va vodiylarni 
qamrab oladi. Demografik rayonlashtirish demografik jarayonlarning mintaqaviy xususiyatlarini va 
shu jarayonlarga ta'sir etuvchi o'ziga xos ijtimoiy-iqtisodiy omillarni o'rganish va baholashda muhim 
rol o'ynaydi.