Ўрта Осиёнинг юнон колонизацияси даври маданияти Ўрта Сирдарё бўйи кўчманчи-чорвадорлар маданияти

Тошкент воҳасининг ривожланган ўрта асрлар маданияти

Janubiy o’zbekiston antik davr madaniyati

Baqtriyaning antik davriga oid yodgorliklarning bir necha
turi ajralib turadi. Ular maydoni jihatdan katta-kichik shaharlar,165
dehqonchilik qishloqlari, alohida joylashgan saroylar va diniy
inshoot – ibodatxonalardir.
Baqtriyaning antik davri shaharlarini tadrijiy jihatan bir necha
guruhga bo‘lish mukin. Birinchi guruh shaharlari mil. avv. I ming
yillikning o‘rtalarida shakllanib, ellinlar davrida ham faoliyat
yuritgan (Talashkontepa II, Jondavlattepa, Hayitobodtepa, Qal’ayi
Mir). Ikkinchi guruh shaharlar Yunon-Baqtriya davrida shakllangan
(Eski Termiz, Dalvarzintepa, Kampirtepa-Kofirqal’a, Keykabodshoh,
Saksanoxur), uchinchi guruh shaharlar Kushonlar davrida (Zartepa,
Budrach, Garovqal’a, Shaxtepa) vujudga kelib, faoliyat yuritgan.
Sho‘rchi tumani hududida joylashgan Dalvarzintepa Shimoliy
Baqtriyaning antik davriga oid yirik manzilgohi. Dalvarzintepa
aylana shaklli ark (3,2 ga), to‘g‘ri to‘rtburchak shahriston (maydoni
32,5 ga) va shahar atrofi qismlaridan tashkil topgan.
Dalvarzintepa manzilgohmil. avv.III asrning o’rtalarida shakllangan.
Yunon-Baqtriyapodsholigidavridamanzilgohningdastlabkishakllangan
joyida mudofaa devori bilan muhofaza qilingan ark paydo bo‘ladi.
Kushon davlati hukmdorlari I–III asrlarda shahar arkining mudofaasiga
e’tiborni kuchaytirib, ikki qator devor bilan mustahkamlaydi.
Kushonlar davrida shahriston qismi ham alohida mudofaa devori
bilan o‘rab olinadi. Shahristonning barcha joyi o‘zlashtirilib, shahar
atrofi qismi ham paydo bo‘ladi. Shahristonda aholi yashaydigan
mahallalar, xususan, kulollar mahallasi, ishlab chiqarish inshootlari,
buddaviylik dini ibodatxonasi o‘rganilgan.
Dalvarzintepa manzilgohi xitoy manbalarda qayd etilgan
Xodzo shahri bilan qiyoslanadi. Mutaxassislar Kushon davlatining
davlatining birinchi poytaxti Dalvarzintepa manzilgohi o‘rnida
faoliyat yuritganligini ta’kidlaydilar. Dalvarzintepa o‘rnidagi
shahar III asrning ikkinchi yarmigacha faoliyat yuritib, inqirozga
uchragandan so‘ng tashlandiq holga kelib qoladi.
Kushonlar davrining yirik shahar markazlaridan biri Zartepa
manzilgohi o‘rnida faoliyat yuritgan. Umumiy maydoni 17 ga dan iborat ko‘hna shahar ilgaridan loyihalashtirilgan
aniq reja bo‘yicha qurilgan. Shaharning atrofi mustahkam mudofaa devori bilan o‘rab olingan, yarim aylana burjlar bilan kuchaytirilgan. Ko‘hna shaharda uy-joylar, saroy majmuasi va budda ibodatxonasi joylashgan. Tojikiston Respublikasi hududida ham Baqtriyaning antik davriga oid bir nechta qadimgi shahar xarobalari saqlanib qolgan.
Denov tumani hududida joylashgan Xolchayon yodgorligidan
kushon davri hukmdorlarining qarorgohi ochilgan. Saroy sharq qaratib
qurilgan bo‘lib, old ayvon orqali ichki xonalarga kirilgan. Saroyning
asosiy zali va xonalarining devoriga har xil rang bo‘yoqlar bilan turli
mazmunli suratlar chizilgan.Ayrim xonalari ganch suvoq qilingan.
Mirzaqultepa (Termiz), Oqqo‘g‘on (Sherobod) va Sho‘rtepa (Angor)
yodgorliklari Kushon davri deqonchilik qishloqlari manzarasini tiklashda
muhimo‘rintutadi.Qishloqlardao‘rinolgan uy-joy imoratlari ma’lumreja
bo‘yicha tartib bilan qurilgan. Uy-joylar aholining jamiyatda tutgan o‘rni
vaiqtisodiyholatiko‘rabarpoetilgan.
Baqtriyaning antik davri yodgorliklari orasida diniy inshootlar
muhim o‘rin egallaydi. Bu yerda otashparastlik, buddaviylik
ibodatxonalaridan tashqari mahalliy ma’budlar sharafiga barpo
etilgan ibodatxonalar ham mavjud.
Termizdan g‘arbda Qoratepa ibodatxonasi joylashgan. Ibodat
xona buddizm vatani qurilish an’anasiga ko‘ra mahalliy qurilish
usulida barpo qilingan.Ibodatxonani vatanidagi kabi g‘orsifat shaklini
aks ettirish maqsadida yer osti qismi barpo qilingan. To‘rtburchak
hovlida joylashgan ayrim xonalarning pastida yerto‘lar mavjud. Unda
ibodat, yashash va xo‘jalik qismlari ajralib turadi.

7.