Ruda konlarini yerosti usulida qazib chiqarish asoslari

RUDA KONLARINI YEROSTI USULIDA QAZIB CHIQARISH ASOSLARI
Kirish
Foydali komponentlar turi bo‘yicha rudalar metall va nometall guruhlarga bo‘linadi. Qora metall (temir, marganes, xrom, titan, nikel va kobalt), rangli metall (mis, qo‘rg‘oshin, rux, alyuminiy, volfram, molibden, qalay, simob va surma), nodir metall (oltin, kumush, platina) va radioaktiv metall (uran, toriy) rudalari metall rudalari guruhiga kiradi. Appatit, fosforit, tosh tuz, qurilish materiallari sifatida ishlatiladigan va tarkibida qimmatbaho toshlari bor jinslar, shuningdek, grafit, slyuda va boshqa mineral xomashyolar nometall rudalar guruhini tashkil qiladi.
Tarkibidagi foydali komponentlar soni bo‘yicha metall rudalar oddiy (monometall) va murakkab (polimetall) bo‘lishi mumkin. Ruda koni yoki uning bir qismini qazib olish va qayta ishlash uchun sarflanadigan xarajatlar ruda tarkibidagi foydali komponent o‘rtacha miqdori qiymatiga teng bo^£lsa, uni promminimum yoki ishlab chiqarish minimal miqdori deyiladi. Agar kon jinsi tarkibida promminimum miqdori yoki undan ko‘p foydali komponent bo Isa, kon jinsi ruda, aksincha bo‘lgan taqdirda esa, foydasiz kon jinsi deyiladi. Ruda konlari bir-biriga yaqin joylashgan va turli shaklga ega bo^clgan ruda tanalaridan tashkil topadi. Ruda konlari quyidagi shakllarda bo‘ladi: qatlamli (katta maydonni egallagan); qatlamsimon (yotish elementlarining o‘zgaruvchanligi bilan qatlamidan farqlanadi); yertomir (yotish elementlari о 4a o‘zgaruvchan); linzasimon; shtok, insimon.
Ruda tanalari qalinligi va og‘ish burchagi bo‘yicha tasniflanadi (1.1- va 1.2-jadvalga qarang).
Ruda konlari quyidagi o‘ziga xos xususiyatlari bilan ko‘mir konlaridan farqlanadi:

• 
  ko‘mirga nisbatan ancha katta qattiqlik va timovchan- likka ega. Ko‘pchilik rudalarning qattiqlik koeffitsiyenti 8—12, ayrimlariniki esa 15—20 va undan ham katta bo‘ladi. Rudaning ushbu xususiyatlari ko‘mimikidan bir necha barobar katta bo‘lganligi sababli uni massivdan ajratib olish uchun burg^£ilab-portlatish usuli qo^cllaniladi va ko‘mirda qo‘llani- ladigan mexanizatsiya hamda transport vositalaridan o‘zgacha vositalardan foydalaniladi;
  
• 
  ruda tanalari yotish elementlarining turli-tumanligi stan- dart texnologik qator qabul qilish, konni ochish va uni qazishga tayyorlash sxemalari va qazish tizirnlarini tanlab olish- ga katta ta’sir ko‘rsatadi;
  
• 
  ruda tarkibidagi foydali komponent, shuningdek, mine- rallarning ruda tanasi hajmi bo‘yicha о ‘zgaruvchanligi turli bloklardan qazib olingan va turli tarkibdagi rudalami omux- talash asosida foydali komponent miqdorini o^£rtachalashtirish zaruriyatini tug^ediradi;
  
• 
  ruda bo‘laklarini ruda tushirgichlar orqali o‘z og‘irlik kuchi ostida 100 m va undan ko‘p chuqurlikdagi pastki gori- zontlarga tushirilganda maydalanib ketishining kamligi. Bu xususiyat konni ochish va bloklami qazishga tayyorlash ja- rayonlariga ta’sir ko‘rsatadi;
  
• 
  kon-geologik sharoitlar va texnologik jarayordarning bori- shi to‘g‘risidagi ma’lumotlaming kamhgi ulami tezkor nazorat qilish ishlarini qiyinlashtiradi;
  
• 
  ba’zi rudalarning o‘z-o^czidan yonish va qisqa vaqt davo- mida jipslashishga moyihigi massivdan ajratib olingan rudani magazinlashtirilgan qazish tizimi orqali qazib olishni inkor etadi;
  

Ruda konlarini ochish va tayyorlash

Ruda konlari yotqiziqlarining katta qismi gorizontga nisba­tan o^eta qiya (tik) yoki qiya holatda yer qobig^eiga joylashgan bo‘ladi. Bu konlar yuqoridan pastga yo^cnahshda qazib ohsh ishlarini yengihatish maqsadida qavatlarga bo‘hnadi. Odatda, qavatlaming vertikal balandligi 60—80 metmi tashkil qiladi, ayrim hollarda esa, 20—30 m, hatto 300 metrgacha bo‘lishi mumkin. Ruda yotqizig'i cho‘ziqligi bo‘yicha qavatlar uzunligi 50—60 m bo‘lgan bloklarga ajratiladi. Blok yon chegaralari bo‘ylab tashish va shamollatish gorizontlarini tutashtiruvchi ko‘tari1ma1ar (восстающий) o‘tiladi. Har bir blok ruda qazib olinadigan mustaqil qazish birligi hisoblanadi. Gorizontal yotqiziqlar shtreklar orqali pollar (panellar)ga bo‘linadi.

Ruda konlarini ochishda ruda tanasining yer qobig‘ida joylashish elementlari va kon-geologik sharoitlariga ko‘ra vertikal, qiya stvollar yoki shtolnyalar o‘tish orqali ochish usullaridan foydalaniladi. Ruda konlarini vertikal stvollar bilan ochish usuli keng qo‘Uaniladi (3.1- va 3.2-rasmlar). Bosh stvol, odatda, ruda tanasi yotish yoni tomonida, yer yuzining surilishi mumkin bo‘lgan zonasidan tashqarida joylashtiriladi. Stvolni bunday joylashtirish uni saqlashga qoldiriladigan ruda seliklari bo‘lmashgi sababli ruda yo'qotilishini kamaytirishni ta’minlaydi.