Rukn-arabcha "ustun" ma’nosini bildirib, aruz o’lchov tizimi asosidagi

1)Foilotun

2)Failotun

3)Failotu

4)Foilotu

5)Foiliyyon

6)Foilun

7)Foilon

8)Failun

9)Failon

10)Fa’lun

11)Fa’lon

12)Failiyyon
Mafoilun–bu asl rukn 12 xil o’zgarishga duch keladi.Natijada uning
she’riyatimizda faolqo’llanadigan ko’rinishi 12 tarmoqni yuzaga keltiradi.

1)Mafoiylun V---

2)Mafoilun V-V-

3)Mafo iylu V--V

4)Mav uvlun ---

5)Maf uvlu --V

6)Foilun -V-

7)Fa’al V-

8)Fa uvl V

9)Fa’ V-

10)Fo

11)MafoiylunV--

12)Mafo iyl V-
Mustafilun–bu aslning jami 11 xil o’zgarishga duch kelishi oqibatida
uning18 xil tarmog’I yuzaga keldi.Shulardan quyidagi 4tasi
she’riyatimizda faol ishlatiladi:


1)Mustafilun--V-

2)Mafoilun V-V-

3)Muftailun-V V–

4)Mustafilon -V-V

5)Mafoilon V–V
Fauvlun ruknining tarmoqlari 7 xilo’zgarishga duch keladi.
Maf”ulotu asl–9xil o’zgarishga duch kelishi natijasidauning jami15
tarmog’I hosil bo’ladi.Ularning quyidagi ikkitasidangina she’riyatimizda
foydalanilgan:
1)Foilun

2)Foilon

Mutaqorib aslining tarmoqlari quyidagicha:
Fauvlun, fauvlu, faal, fa-uvl, fa’la, fa’lun
Mutadorik:Foilun, foilon, failun, falun, fa’lon
Mafoilotun–aruz tizimining besh hijoliasosiy ruknlaridan biri.Mazkur
bahr arab she’riyatida maxsus bo’lib o’zbek adabiyotida
qo’llanilmaydi.Ushbu running vofir baxri hosil bo’ladi.Bobur o’zining
“Muxtasar ”asarida baxrning jami 21 vazniga turkiy tildagi o’z she’rlarini
misol keltirgan.
Mutafoilun–asli she’riyatimizda faqat solim holda qo’llangani uchun
A.Navoiy “Mezon ul-avzon” asarida uning zihoflari va tarmoqlarini
keltirishni lozim ko’rmagan.Bobur esa“Muxtasar” asarida bu ruknning 7
xil zihofga uchrab, 7 xil tarmoqni hosil qilishi haqida yozgan.
A.Navoiy “Mason ul-avson” asarida komil baxrining “Komili musammani
solim” vazni ruknlari ko’rsatilib, misol keltirilgan.“Muxtasar” da esa ushbu
baxr 22 vaznnio’z ichiga olishinita’kidlab misollar keltirgan.Ushbu ruknli
g’azal turkiy she’riyatda ham qo’llaniladi.Uning yagona g’azalini
A.Navoiy yaratgan.Undan so’ng esa Ogahiy, Muqimiy va keksa Xabibiy
o’z she’rlarida sinab ko’rgan.
Ruboiyda qo’llaniladigan ruknlar
Ruboiy haqida “Mezon ul-avzon” asarida shunday yoziladi:
“Rubiy vaznikim oni “dubaytiy” va “tarona” ham derlar hazaj baxrining
axram va axrabidin istixroj qilibdurlar va ul vaznidin asru xushoyonda va
vaznidur bag’oyat raboyanda”
She’riyatimizda yaratilgan barcha ruboiylar xuddi fors-tojik adabiyotidagi
kabi mafoiylun rukniga mansub 29 vaznga asoslangan.Ushbu o’lchovlar
mafoiylun asli hamda uning quyidagi 9 tarmog’idan tashkil topgan.
Bu ruknlarning turli xildagitarkibidan ta’kidlangan 24 o’lchov tuziladi va
ular roppa-rosa o’n ikkitadan ikki guruhga bo’linadi.Mafoiylunning axrab
tarmog’I mafulu rukni bilan boshlanuvchi 12 vazn axrab shajarasini, shu
aslning axram tarmog’I maf’ulun bilan boshlanuvchi yana 12 vazn axram
shajarasini tashkil qiladi.
Ruboiynavislarimizda maf’ulu rukniga mansub 8 o’lchovdan juda keng
foydalangan.
Aksariyat ruboiylar ushbu o’lchovlar asosida bitilgan.Maf’ulun ruknida esa
juda kam foydalanilgan bo’lib, shoirlar ba’zi misralaridagina bu o’lchovga
murojaat qilgan.
Navoiy, Bobur,Munis, Ogahiy, Avaz ijodida yaratilgan 80 ta ruboiyning
jami 3204 misrasidan 136 tasi–4.3 foizigina maf’ulun ruknida bitilgan.
Ruboiy bitishdagi Axram shajarasihazajning “solim” ya’ni aslidan hosil
qilingan bo’lib, lug’aviy jihatdan “burni kesilgan”degan ma’noni
anglatadi.


Foydalanilgan adabiyotlar:
1)Dilnovoz Yusupova.“Aruz alifbosi”
2)Anvar Hojahmedov. “Maktabda aruzni o’rganish”
3)Alisher Navoiy.“Mezon ul-avzon”

4)Anvar Hojahmedov.“O’zbek aruz lug’ati”

5)Ataullo Husayniy.“Badoiy us-sanoiy”
http://hozir.org