Ruwxiyliq tiykarlarin woqitiw metodikasi kk

Tayanish tu`sinikler: Sabaq, sabaq sistemasi, didaktikaliq maqset, oqitiw mazmuni, ta`limnin` 
ilimiyligi, ta`lim mazmuni komponentleri, intellektual eplilik, motivatsiya, printsip, uliwmaliq ha`m 
jeke printsipler.
 
Qadag`alaw sorawlari: 
1. Biliw ha`m oqiw iskerligi degende nenii tusinesiz?
2. Joqari mekteptegi oqitiw mazmuni degende nenii tu`sinesiz?
3. Oqitiw mazmuninin` ma`nis-mazmunin belgilewde qanday jantasiwlar orin alg`an?
4. Ha`zirgi zaman joqari mektepleri didaktikasinda oqitiw protsessinin` qanday nizamliklari 
bar?
5.Oqiw protsessii na`tiyjeliligin ta`miynlewshi pedagogikaliq eplilikti qaliplestiriw?
6. Oqitiwshi qa`nigeligi boyinsha pedagogikaliq, psixologiyaliq bilimler mug`darina, sabaq 
beriw metodikasin ha`m texnologiyasin iyelegen boliwi kerekligin tiykarlap berin`.
A`debiyatlar 
S.Otamurodov va boshqalar. Ma`naviyat asoslari. T., 2002 
Yusupov. Inson kamolotining ma`naviy asoslari. T., 1998 
R.Mavlonova «Pedagogika». T., O`qituvchi, T., 2001
S.Nosirxijaev, M.Lafasov, M.Zaripov. «Ma`naviyat asoslari». 
R.J. Ishmuhammedov. «Innovatsion texnologiyalar yordamida ta`lim samaradorligini 
oshirish yo`llari». T., 2004 yil. 
Azizxo`jaeva N.N. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat. T., O`zbekiston 
yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg`armasi nashriyoti, 2006

---

22 
4-§. Ruwxiyliq tiykarlarin oqitiw metodlari
Joba 
1. Ruwxiyliq tiykarlarin oqitiw metodikasinin` metodlari haqqinda uliwma magliwmat. 
2. Oqitiwshinin` iskerligi menen baylanisli metodlar-tu`sindiriw, ko`rsetiw, bilimlerdi 
ilimiy jol menen bayan etiw metodi . 
3. Ruwxiyliq tiykarlarin oqitiw metodikasinda metodlardi tan`law faktori ha`m maqseti 
Ruwxiyliq tiykarlari kursinda tu`sinikler ken`eytirilgen, teren`lestirilgen ha`m bayitilg`an 
halda u`yretiledi. Demek, ruwxiyliq tiykarlari pa`ninin` du`zilisi o`zine ta`n o`zgesheliklerge iye. 
Bolajaq oqitiwshilar kurstin tiykarg`i mazmuni menen puxta tanisiwi ha`m ruwxiyliq sabaqlari 
materiallarinin kontsentrik du`zilgenligine itibar beriwi, teoriya ha`m a`meliyat ma`seleleri o`z-
ara organikaliq baylanisliliq xarakterine iye ekenligin biliwleri za`ru`r.
A`yne payitta, tu`sinik, na`rse, nizamli baylanislardi kursta o`z-ara baylanisli ha`m birin-
biri toliqtiradi. 
Ha`r bir tu`sinik rawajlandirilgan halda tu`sindiriledi. Misali, sotsialliq-ekonomikaliq 
pa`nler ha`m oqitiw metodikalari arasindag`i baylanis o`z-ara birin-biri toliqtiradi ha`mde 
tiykarg`i tu`sinikler ha`mde na`tiyjelik tu`sinikler o`z-ar baylanista belgilengenligine itibar 
qaratiw lazim. 
Ruwxiylik tiykarlari kursi o`z du`zilisi boyinsha o`z ishine alg`an a`yyemgi, orta a`sirler 
ha`m jan`a da`wirdegi ruwxiyliqtin` rawajlaniwinan ibarat bo`limlerdin` evolyutsiyalik 
rawajlaniw ta`rizinde berilgenligi u`yreniw materialin bir sistemag`a saladi, ruwxiyliq tiykarlari 
kursinda materialdin` kontsentrik jaylasiwi saqlanadi.
Ruwxiyliq tiykarlarin oqitiwdin` maqsetleri to`mendegilerden ibarat: uliwmabilim maqseti, 
ta`rbiyalik maqseti, a`meliy maqseti. Bul maqsetler bir-biri menen u`zliksiz baylanisli bolip, 
birin-biri toliqtiradi. Bilim beriwshi (ta`limiy) maqset oqitiwshidan to`mendegilerdi talap etedi:
a) oqiwshilarg`a bilim, ko`nlikpe, eplilikler beriw; 
b) haqiyqiy a`lemdi elesletiw ha`m tu`siniw metodlari menen u`yretiw; 
v) oqiwshilardin` awizeki ha`m jazba tilin, ma`nawiy ma`deniyatin o`siriw, onin sapali 
boliwin ta`miynlew; 
g) oqiwshilardin` bilimge bolg`an qizig`iwshilig`in ku`sheytiw.
Ruwxiyliqti oqitiw metodikasinda aqiliy ta`rbiya shaxsti o`mirge ha`m miynetke 
tayarlawdin` a`xmiyetli aspekti sipatindabelgilenedi. Onin` ma`nis-mazmuni sonda, intellektual 
iskerlikke qizig`iwshiliqti oyatiw, bilimler menen qurallandiriw, olardi qolg`a kirgiziw ha`m 
a`meliyatta qollaniw metodlari, aqiliy miynet ma`deniyatin engiziw arqali aqil ha`m biliw 
qa`biletine basshiliq etiw bolip tabiladi. 
Aqiliy rawajlaniw bilimlerdi belsendi o`zlestiriw ha`m do`retiwshilik penen qollaniw 
protsessinde ku`ta` intensiv ju`z beredi:
*qorshag`an ortaliqqa belsendi mu`na`sebette boliw;
*o`zine ma`lim bolg`anlar shegarasinan shig`iwg`a umtiliw;
*teoriyaliq ha`m a`meliy bilimlerdi arttiriw ha`m olardi doretiwshilik penen qollaniwdin` 
turaqli za`ru`rligi; 
*baqlawshiliq, qubilislar ha`m faktlerdin` en` man`izli tareplerin ha`m baylanislarin ajirata 
aliw qa`bileti;
*real bolmis protsesslerin toqtawsiz sa`wlelendiriwshi tu`siniklerdi o`zlestiriw ha`m 
paydalaniwg`a meyillik.
O`ytkeni biliwge bolg`an qizig`iwshiliq tan`lap aliwg`a bag`darlang`an ha`m ol shaxstin` 
za`ru`rliklerinen kelip shig`adi. Biliwge bolg`an qizig`iwshiliq biliw iskerliginin` ma`nis-
mazmuni, pikirlerdin` ob`ektke bolg`an jaqinlig`i menen baylanisqan. Bilimge bolg`an 
qizig`iwshiliqtin` belgileri to`mendegiler: intellektual xarakterge iye boliwi; do`retiwshilik 
xarakterge 
iye 
boliwi; 
bilimge 
bolg`an 
qizig`iwshiliqtin` 
rawajlaniw 
basqishlari; 

---

23 
qizig`iwshiliqtin` 
– 
orientirdin` 
elementar 
da`rejesi 
molsherlengen 
qizig`iwshiliq; 
qizig`iwshan`lik – biliwge bolg`an emotsiyalar, quwanish, ob`ekt shegarasina kirip bariw; 
biliwge bolg`an qizig`iwshiliq qubilislardin` ma`nis-mazmunia kirip bariwg`a umtiliw, 
haqiyqatti izlew; teoriyaliq – qizig`iwshiliq – bolmisqa belsendi ta`sir etiw, nizamliqlardi biliwge 
umtiliw. Qizig`iwshiliqtin payda boliwi ha`m rawajlaniwin shartli ra`wishte to`mendegishe 
da`rejelerge ajiratiw mu`mkin: jan`a faktlerge, shinig`iwlarg`a, alinatugin informatsiyalarg`a 
tayanatugin faktlerge tikkeley qizig`iw, ha`r qiyli sha`rayatlarda ha`reket etiwshi na`rse ha`m 
qubilislardin` a`hmiyetli o`zgesheliklerin biliwge qizig`iw. Ol studentlerge ta`lim beriwde 
man`izli xarakterge iye ha`m onda biliwge bolg`an qizig`iwshiliq sirki faktorlag`a mu`ta`j 
ha`mde ol real oqiw protsessinin` shart-sha`rayatlari ha`m usillari menen baylanisli boladi.
Ta`rbiyaliq maqset. Ruwxiyliq tiykarlari pa`nin oqitiw oqiwshilardi sawatliliqqa, 
tirisqaqliqqa, puxtaliqqa, o`z pikiri ha`m juwmaqlardi qadag`alay aliwg`a, a`sirese, baqlaw 
tiykarinda aytilatug`in pikirlerdin` ra`wan boliwina erisiw kerek. Biliwge umtiliw, o`z betinshe 
jumistan kanaatlaniw tuyg`ilarin ta`rbiyalaw kerek. Ruwxiyliq tiykarlari pa`nin oqitiwdin` o`zi 
oqiwshilarda diqqat ha`m pikirdi toplay biliwge ta`rbiyalaydi. Oqitiwshi to`mendegilerdi 
ta`miynlewi kerek:
a) oqiwshi materialliq a`lemdegi baylanislardi, mug`darlardin` o`zgeriwin, bir-biri menen 
baylanisin an`lay aliwin;
b) okiwshilardin` u`rp-a`detlerimiz, qadriyatlarimizdi u`yreniwge tiyanaqli qizig`iwin;
v) miynetke, watang`a, insanlarg`a bolg`an mu`na`sebetin ta`rbiyalaw, estetikaliq talg`amdi 
payda etiw;
g) o`zbek milletinin` tariyxi, atap aytqanda ruwxiyliq tiykarlarin oqitiw tariyxina bolg`an 
du`n`yaqarasti ta`rbiyalaw;
d) oqiwshilardin` pikirlew qa`biletin ha`m ma`deniyatin ta`rbiyalaw.
A`meliy maqset. Ruwxiyliq tiykarlarin okitiwdan go`zlengen a`meliy maqset oqiwshilardi 
algan bilimlerin a`melde qollaniwg`a u`yretiwden ibarat. Bunin` ushin olardin` bilimge turaqli 
qizig`iwshilig`in tamiynlew za`ru`r. Biliwge bolg`an turaqli qizig`iwshiliqqa to`mendegiler 
kiredi:
•
Intellektual belsendilik ko`rsetkishleri – soraw ha`m juwaptin` o`z betinsheligi,janli 
iskelikke o`z baslamasi menen kirisiwge umtiliw;
•
Eplilik ha`m ko`nlikpelerden belsendi paydalaniw, olardin` belsendi keri ta`siri 
(bilimler jan`a bilimlerdi iyelew metodlarina aylanadi,biliwge bolg`an qizig`iwshiliq o`zinin` en` 
joqari rawajlaniw da`rejesine ko`teriledi);
•
Emotsiyalardi ko`rsetiw (na`pret, quwanish, biymazalaniw, intellektual halattag`i 
emotsiya);
•
Erkti ko`rsetiw, salmaqli diqqat qaratiw, ku`shsiz shalg`iw, oqiw jumislarin 
tamamlawg`a umtiliw, o`z is-ha`reketlerin erkin tan`law – oqiw shinig`iwlarinan basqa 
waqitlarda anaw yaki minaw shinig`iwlardi erkin tan`lay aliw.
Talabalardin` biliw iskerligi du`zilisine belsendilik kiredi, yag`niy bul sonday iskerlik, 
onda biliw iskerligin janlandiratug`in intellektual, erklik, sezimli protsessler birgelikte ko`rinedi.
Janli biliw iskerligi ushin bilimge iye bolg`an ha`r ta`repleme, teren` qizig`iwshiliq, belgili 
bir ku`sh sariplaniwi, diqqat-itibar qaratilg`an boliwi kerek. Biliw belsendiligi individual boladi, 
ol shaxstin` tuwma qa`bileti emes,ba`lkim onin` is-ha`reketleri protsessinde qa`liplesedi.
Aling`an bilimlerdi a`melde paydalana biliwge u`yretiw. Bul bilimlerdi ku`ndelik iskerlikte 
ushirasatug`in ma`selelerdi sheshiwde qollana biliwge u`yretiw bolip tabiladi.
Oqitiw metodi tu`sinigi didaktika ha`m metodikanin tiykarg`i tu`siniklerinin` biri. 
Solay etip, oqitiw metodlari o`zlestiriw, ta`rbiyalaw ha`m rawajlandiriw siyaqli u`sh 
tiykarg`i waziypani orinlaydi. 

---

24 
Okitiw metodlarinan ta`limnin` jan`a mazmunina,jan`a waziypalarg`a say keletuginlarin 
sanali tan`lap aliw ushin aldin barliq oqitiw metodlarinin` klassifikatsiyasin u`yrenip shig`iw 
za`ru`r. 
Ilimiy-izertlew metodlari haqqinda mag`liwmat. Ta`lim ha`m ta`rbiyag`a tiyisli is 
ta`jiriybelerin u`yrenbesten ha`m uliwmalastirmastan, ruwxiy protsessti teren` izertlemesten 
ruwxiyliqti rawajlandirip bolmaydi. Ha`zirgi ta`lim-ta`rbiya ruwxiyliqti ilimiy biliwdin` 
uliwmaliq metodi menen qurallandiradi,biraq basqa ha`r qanday pa`n siyaqli ruwxiyliq tiykarlari 
pa`ninin` de jeke izertlew metodlari orin alg`an. 
Ilimiy-izertlew metodlari – bul nizamli baylanislardi, qarim-qatnasiqlardi, mu`na`sebetlerdi 
u`yreniw ha`m ilimiy teoriyalardi du`ziw maqsetinde ilimiy informatsiyalardi aliw usili bolip 
tabiladi. Baqlaw, ta`jiriybe, mektep hu`jjetleri menen tanisiw, u`yreniw, sa`wbet ha`m 
sorawnamalar o`tkiziw ilimiy izertlew metodlari qatarina kiredi. 
Ruwxiyliq tiykarlarin oqitiw metodikasi pu`tkil izertlewlerde qollanilatug`in metodlardin` 
o`zinen paydalanadi. 
Baqlaw metodi. 
Baqlaw metodi - a`dettegi sha`rayatta baqlaw na`tiyjelerin tiyislisinshe esapqa aliw menen 
a`meliy protsessti tikkeley maqsetke bag`darlag`an halda qabil etiwden ibarat. 
Baqlaw metodinan okiw-tarbiya jumisinin` anaw yaki minaw tarawdag`i isinin` qanday 
baratirg`anin u`yreniw ushin paydalaniladi. Bul metod oqitiwshi ha`m oqiwshilardin` iskerlikleri 
haqqinda ma`jbu`r etilmegen ta`biyiy sharayatta faktlik material tabiw imkaniyatin beredi. 
Baqlaw waqtinda izertlewshi oqiw protsessinin a`dettegi barisina aralaspaydi. Baqlaw aniq 
maqsetti go`zlegen joba tiykarinda uzaq yaki jaqin waqit aralig`inda dawam etedi. Baqlawdin` 
barisi, faktler, ju`z berip atirg`an waqiyalar, jihazlar baqlaw ku`ndeliginde esapqa alinip bariladi. 
Biraq baqlawlardi esapqa aliwdin` en` isenimli metodi texnikaliq qurallar, video, foto ha`m 
kinos`yomkadan, teleekrannan paydalaniw bolip tabiladi. 
Paydalanilg`an baqlaw metodlarinan biri aldin`g`i ta`jiriybeni u`yreniw ha`m 
uliwmalastiriwdan ibarat. Bul metodtan tabisli paydalaniwshinin` ma`jbu`riy tiykarg`i sha`rti 
sonnan ibarat, ol oqitiwshilar ta`jiriybesinin` xarakteristikasi qoyilg`an izertlew waziypasina 
juwap beretug`in boliwi kerek. 
Ta`jiriybe. 
Ta`jiriybe – bul da baqlaw bolip, arnawli sho`lkemlestirilgen, izertlewshi ta`repinen 
qadag`alanip turatug`in ha`m sistemali ra`wishte o`zgertilip turilatug`in sha`rayatta o`tkiziledi. 
Ta`jiriybe oqitiwdin` ha`m ta`rbiyalawdin` anaw yaki minaw usilinin` ko`rsetpe-qollanbalarinin` 
na`tiyjeliligin izertlewde qollaniladi. 
Izertlewde ilimiy gipotezanin` orni u`lken a`hmiyetke iye. Pu`tkil ta`jiriybeni 
sho`lkemlestiriw ilimiy gipotezani tekseriwge bag`darlandiriladi. Ol material toplaw jollarin 
belgilew imkaniyatin beredi, izertlewshinin` faktlik materialda aljasip ketiwinejol qoymaydi. 
Ta`jiriybe na`tiyjelerin analizlew salistiriw metodi menen o`tkiziledi. Bunin` ushin eki yaki 
bir neshe topar du`ziledi, bul toparlarg`a kirgen oqiwshilar qurami boyinsha tayarlik da`rejeleri 
ha`m basqa ko`rsetkishleri boyinsha imkaniyati barinsha bir kiyli boliwi kerek. Bir qiyli 
klasslarda izertlewshi ta`repinen arnawli islep shig`ilg`an ta`jiriy materiali boyinsha jumis alip 
bariladi. Salistiriw ushin qadag`alaw klasslari tan`lap alinadi,bul klasslar okiwshilar qurami, 
olardin` bilim da`rejeleri boyinsha shama menen ta`jiriybe klasslarina ten` ku`shli boliwi kerek, 
bul klasslarda ruwxiyliq tiykarlarin oqitiwda ta`jiriybeklasslarinda qollanilatug`in metodlar, 
qurallar ha`m basqalar qollanilmaydi. 
Ta`jiriybe na`tiyjeleri haqqinda ob`ektiv mag`liwmatlar aliwdin` basqa usillari da 
paydalaniladi: 

---

25 
A) ta`jiriybe-sinaw o`tkiziletug`in klasslarda baslawish sha`rtler qadag`alaw klasslarina 
qarag`anda bir qansha en` qolayliraq bolip tabiladi; eger ta`jiriybe klasslarindabunday 
sha`rayatlarda jaqsi na`tiyjeler aling`an bolsa, ma`seleni ta`jiriyde sheshiw o`zin aqlag`an 
esaplanadi;
B) oqiwshilardin` qurami shama menenbir kiyli bolgan eki klass alinadi; izertlenip atirg`an 
mashkalanin` jan`a sheshimi usi klasslardin` birewinde qollaniladi, keyin ala basqa tema 
materiallarinda basqa klassta qollaniladi; eger bunday qollaniwda jan`a metod, usil jaqsi na`tiyje 
bergen bolsa,bul usil, metod o`zin aqlag`an boladi.
Ta`jiriybeni biliwden aldin, onin` araliq basqishlarinda ha`m aqirinda barliq klass 
okiwshilarinin` bilimleri tekseriledi. Aling`an mag`liwmatlardi analizlew tiykarinda izertlenip 
atirg`an metodtin`, usildin` ha`m t.b. na`tiyjeliligi haqkinda juwmaqlar shig`ariladi. Ta`jiriybe-
sinaw o`tkizilgen klasslardan aling`an sapa ha`m mug`darlik na`tiyjelerdi analizlew tiykarinda 
juwmaqlar shig`ariladi.
Hu`jjetlerdi u`yreniw
Ta`lim ha`m ta`rbiya beriwdin` ken` tarqalg`an metodlarinan biri oqiwshilar jumislari ha`m 
hu`jjetlerin u`yreniwden ibarat. Oqiwshilardin` jumislari olardin` bag`darlamasinin` ayirim 
bo`limleri boyinsha tayarlik da`rejesin aniqlaw, oqitiwdin` belgili bir da`wiri dawaminda o`siwi 
ha`m rawajlaniwin baqlaw imkaniyatin beredi. 
Bunday analiz pu`tkil klass okiwshilarinin` dus keletug`in quramali qiyinshiliqlarin, 
sonday-aq, oqiwshilardin` o`zlestiriwindegi individual o`zgesheliklerdi aniqlaw imkaniyatin 
beredi. 
Oqiw hu`jjetleri (oqiw jobasi,bag`darlamasi, metodikaliq jumislar hu`jjetleri, esabatlar 
ha`m t.b.) oqiw-ta`rbiyaliq jumislarin rawajlandiriw protsessii ha`m jag`dayin sa`wlelendiredi. 
Sa`wbet metodi. 
Ta`lim beriwde sa`ubet metodinan da paydalaniladi. Bul metodtan paydalaniw baklawdan 
aling`an mag`liwmatlardi toliqtiriwshi ha`m aniqlawshi materiallar aliw, tapsirmalardi orinlaw 
imkaniyatin beredi. Bul metodtin` tabislilig`inin` tiykari balalar menen baylanistin ornatiliwi, 
olar menen biyma`lel erkin karim-qatnasta imkaniyatinan ibarat. 
Sa`wbet ushin onin` maqsetin belgilew,bag`darlama islenbesi,bag`dari ha`m metodikasin 
tiykarlaw ku`ta` man`izli. Sa`wbet metodi tikkeley berilgen sorawlarg`a juwaplardin` 
isenimliligin tekseriw imkaniyatin beriwshi tikkeley ha`m qiya sorawlar kirgiziwdi ko`zde tutadi.
Sa`wbet metodi oqitiwshilarg`a, ata-analarg`a qaratilg`an boliwi da mu`mkin,bunday 
jag`dayda aytip o`tilgen iqtiyarliliqtin` qa`jeti joq, sol sebepli bunda izertlewshinin` 
sa`wbetlesine bolg`an mu`na`sebeti ashiq-aydin boliwi mu`mkin. 
Anketalastiriw (sorawnama o`tkiziw) metodi.
Qanday da bir mashqalag`a baylanisli pikirlerdi aniqlaw, ayirim pikirlerdi toplaw talap 
etilgen jag`daylarda anketalastiriw metodinan paydalaniladi. Eger juwaplar awizeki alinatugin 
bolsa, onday jag`dayda bul juwaplar qararg`a toliq jaziladi. Ko`pshilik bir sorawdin` o`zine 
juwap bergende, bunin` u`stine ha` kim o`z betinshe juwap berse, jazba anketalastiriw qunli 
boladi.
Anketadan paydalang`anda to`mendegi eki talapqa a`mel kiliw kerek:
1.Anketada sorawlar kem boliwi kerek;
2.Sorawlardi ha`mme bir qiyli tu`sinetug`inday, aniq juwaplardi talap etetug`inday etip 
du`ziw kerek.
Ta`lim ha`m ta`rbiya beriwde teoriyalik metodlar jetekshi orin iyeleydi. Ha`r bir 
izertlewden aldin u`yreniw ob`ektin tan`law, teoriyaliq analiz tiykarinda ob`ekt qaysi faktlerge 
baylanisqanin aniqlaw ha`m tekseriw ushin olardan jetekshilerin tan`law kerek. Izertlewdin` 
maqset ha`m waziypalarin ayqin aniqlaw gipotezasin du`ziw usig`an say ra`wishte izertlew 

---

26 
o`tkiziw metodikasin islep shig`iw, izertlew barisinda aling`an faktlerdi tu`sindiriw ha`m 
analizlew usillarin tan`law ha`m juwmaqlardi an`latiw lazim. Bul jumislaridin` barlig`in orinlaw 
ushin izertlenip atirg`an mashkalanin` aldin`g`i ha`m ha`zirgi waqittag`i teoriya ha`m a`meliyatin 
aship beriwshi a`debiy dereklerdi u`yreniw ha`m analizlew kerek. Teoriyaliq metodlar basqa 
metodlar menen bir katarda ruwxiylik tiykarlarin oqitiw metodikasina baylanisli ha`r bir 
izertlewlerde qollaniladi. Ha`r qanday ilimiy mashqalalardi sheshiwde en` aldin izertlenip 
atirg`an ma`selege tiyisli barlik a`debiyatti u`yreniw ha`m teoriyalik izertlew o`tkiziw kerek. 
Ha`zirgi zaman didaktikasinda oqitiw metodlari klassifikatsiyasina ha`r qiyli jantasiwlar 
orin alg`an. Joqarida keltirilgen ta`riyplerden okitiw metodlari oqitiwshi ha`m oqiwshilardin` 
birgeliktegi iskerliginen ibarat ekenligi ko`rinedi. Solay eken, bunday iskerlikti sho`lkemlestiriw 
qadag`alaw ha`m xoshametlewdi ko`zde tutadi, usig`an baylanisli oqitiw metodlari da iri u`sh 
toparg`a bo`linedi: oqiw iskerligin sho`lkemlestiriw metodlari; oqiw iskerligin xoshametlewshi 
metodlar; okiw iskerliginin` na`tiyjeliligin qadag`alawshi metodlar. 
Awizeki, ko`rgizbeli ha`m a`meliy metodlar:
1. Awizeki metodlar – qiska mu`ddet ishinde ko`lemi boyinshe en` ko`p mag`liwmat beriw, 
oqiwshilar aldina mashqalalar qoyiw, olardi sheshiw jollarin ko`rsetiw imkaniyatlarin beredi.
Bul metodlar oqiwshilardin` abstrakt oylawin rawajlandiriwg`a sha`rayat jaratadi.
a) Tu`sindiriw. Bilimlerdi tu`sindiriw metodinin` ma`nis-mazmuni sonnan ibarat, bunda 
oqitiwshi materialdi bayan etedi, oqiwshilar bolsa jan`a bilimlerdi tayar halinda qabil etedi. 
Materialdin` bayani aniq, tu`sinikli, qisqa boliwi kerek. Ruwxiyliq tiykarlari kursinin` bir qatar 
ma`selelerin qarawda bilimlerdin` izshil bayani za`ru`r.
Oqitiwshi bilimlerdi tu`sindiriw metodinan mag`liwmatlar haqqindag`i teoriyaliq 
materiallar isletiw boyinsha jol-josiq beriwde paydalanadi.
b) Sa`wbet – bul en` ko`p tarqalg`an ha`m jetekshi metodlardan biri bolip, sabaqtin ha`r 
qiyli basqishinda, ha`r qiyli oqiw maqsetlerinde paydalaniliwi mu`mkin, yag`niy u`yge berilgen 
tapsirmalardi ha`m o`z betinshe jumislardi tekseriwde, jan`a materiallardi tu`sindiriwde, 
bekkemlew ha`m ta`kirarlawda qollaniw mu`mkin. 
Sa`wbet – oqitiwdin` soraw-juwap metodi bolip tabiladi. Bunda oqiwshilardin` bilimlerdi 
kanday da`rejede o`zlestirgenligi ha`m a`meliy ta`jiriybelerine su`yengen halda, arnawli 
tan`lang`an sorawlar ha`m olarg`a beriletug`in juwaplar joli menen okiwshilardi qoyilg`an 
ta`limiy ha`m ta`rbiyaliq ma`selelerdi sheshiwge alip keledi.
Metodikaliq a`debiyatta sa`wbet metodinan ko`binese tu`sinikler menen tanistiriwda 
paydalaniw usinis etiledi.
2. Ko`rgizbeli metodlar
Oqitiwdin` ko`rgizbeli metodlari – oqiwshilarg`a baqlawlar tiykarinda bilimler aliw 
imkaniyatin beredi. Baqlaw emotsional oylawdin` belsendi formasi bolip tabiladi,bunnan 
oqitiwda, a`sirese, ruwxiyliq tiykarlarin oqitiwda ken` paydalaniladi. Qorshag`an a`tiraptag`i 
predmet ha`m qubilislar ha`m olardin` ha`r qiyli modelleri (ha`r qiyli tiptegi ko`rsetpe qurallar) 
baqlaw ob`ektleri esaplanadi. Oqitiwdin` ko`rgizbeli metodlarin oqitiwdin` awizeki metodlarinan 
ajiratip bolmaydi. Ko`rsetpe qurallarin demonstratsiyalaw udayi lkitiwshinin` ha`m oqiwshinin` 
tu`sindiriwleri menen birgelikte alip bariladi. Oqitiwshinin` so`zi menen ko`rgizbe qurallarinan 
paydalaniwdin` 4 tiykarg`i formasi aniqlang`an:
1.Oqitiwshi so`zler ja`rdeminde oqiwshilardin` baqlawlarin basqaradi; 
2.Awizeki tu`indiriwler ob`ektinin` tikkeley ko`rinbeytug`in tarepleri haqqinda 
mag`liwmatlar beredi;
3.Ko`rsetpe-qollanbalar oqitiwshinin` awizeki tu`sindiriwlerin tastiyiqlawshi yaki 
konkretlestiriwshi illyustratsiya bolip xizmet etedi;
4.Oqitiwshi oqiwshilardin` baqlawlarin uliwmalastiradi ha`m uliwma juwmaq shig`aradi. 

---

27 
3. A`meliy metodlar. Eplilik ha`m ko`nlikpelerdi qa`liplestiriw protsessii menen baylanisli 
bolg`an metodlar okitiwdin` a`meliy metodlari esaplanadi. Atap aytqanda, bunday metodlar 
qatarina jazba ha`m awizeki shinig`iwlar, a`meliy ha`m laboratoriya jumislari, o`z betinshe 
jumislardin` ayrim tu`rleri kiredi. Shinig`iwlar tiykarinan bekkemlew ha`m bilimlerdi izertlew, 
eplilik ha`m ko`nlikpelerdi qa`liplestiriw metodi sipatinda qollaniladi. Ruwxiyliq tiykarlarin 
jan`a tu`siniklerin, nizamlarin qaliplestiriwde balalar uliwmalastiriwg`a dus keledi. 
Uliwmalastiriw – bul u`yrenilip atirg`an ob`ektten uliwmaliq a`hmiyetli ta`replerin ajiratiw ha`m 
olardi a`hmiyetli emeslerden ajiratiwdan ibarat.
«Usil» oqitiwdin` o`z aldina qoyg`an maqsetlerine erisiw, ma`lim bir ob`ektti o`zlestiriw 
boyinsha teoriyaliq ha`m a`meliy iskerliklerin an`latadi. Oqitiw usili degende ta`lim protsessinde 
oqitiwshi ha`m oqiwshilardin` ku`tilgen maqsetke erisiwine qaratilg`a`n birgeliktegi iskerligi 
tu`siniledi.
Uslib – tiykarg`i oqitiw usili, oqitiw usilinin` ayirim elementlerinen paydalanip is ko`riw 
bolip tabiladi.
Qural ja`rdemshi oqiw materiallari - a`sbap, qural, apparatlardan paydalaniw.
Oqitiw usillarin to`mendegishe tu`rlerge bo`lemiz: oqitiwdin` awizeki usili, ko`rgizbelilik, 
a`meliy usillar, mashqalali izleniw, induktiv-deduktiv, o`z betinshe jumis usillari, xoshametlew, 
teoriyaliq, o`zin-o`zi qadag`alaw, kitap penen islesiw. 
Ta`lim protsessinde salmaqli orin iyelegen mashqalali oqitiw, aqiliy hu`jim, pikir talasi, 
diskussiyali (ilimiy, erkin pikirlew) sabaqlari mashqalali ta`lim texnologiyasina tiykarlanadi. 
Mashqalali sabaqlardin` o`zine ta`nligi sabaq dawaminda ju`zege keltirilgen mashqalali 
jag`daylarg`a tiykarlanadi.
Mashqalali oqitiw dep, oqitiwshi ta`repinen ta`sir ko`rsetiwdin` en` al`ternativ variant 
ja`rdeminde pikir ju`rgiziw nizamliqlarina su`yengen halda oqiwshilardi bilimlerdi o`zlestiriw 
protsessinde pikirlew qa`biletin rawajlandiriwg`a, shaxstin` uliwmaliq ha`m arnawli 
rawajlaniwina negiz tayarlaytug`in protsesske aytiladi. 
Mashqalali oqitiwdin` tabisli boliwi to`mendegi faktorlar menen baylanisli:
•
Belgili bir temaga tiyisli oqiw materiallarin mashqalalastiriw;
•
Mashqalali variantlardi ju`zege keltiriw arqali oqiwshilardin` biliw iskerligin 
jedellestiriw;
•
Ta`lim protsessin oyin, miynet iskerligi menen uyg`inlastiriw;
•
O`z orninda ha`m na`tiyjeli paydalaniw ko`nlikpesine iye boliw;
•
Mashqalali jag`daydi sheshiw ju`zesinen mashqalali soraw shinjirin du`ziw ha`m 
logikaliq izbe-izlikte oqiwshilarg`a bayan etiw. 
Mashqalali oqitiwdin` zamango`y teoriyasinda mashqalali jag`daylardin` eki tu`ri 
ajiratiladi:
1. Psixologiyalik mashqalali jag`daylar. 
2. Pedagogikaliq mashqalali jag`daylar. 
Oqitiwshinin` iskerligi:
- oqiw mashqalalarin aniqlaw, mashqalali jag`daylar sistemasin jaratiw;
- oqiwshilar aldina oqiw mashqalalarin joqari ilimiy ha`m metodikaliq da`rejede qoyiw;
- na`tiyjeli paydalaniwg`a (belsendilikke) erisiw;
- oqiwshilar iskerligin mashqalalardi sheshiwge bag`darlawdan ibarat boladi.
Oqiwshinin` iskerligi bolsa: mashqalali jag`daylardi qabil etiw; sheshiw usillarin izlew; 
analiz etiw; analizlerdi ilgeri su`riw; ilimiy, logikaliq jaqtan tiykarlaw, da`lillew, tekseriw, 
juwmaq shig`ariwdan ibarat.

---

28 
Oqitiwdin` awizeki usillari 3 tu`rge: lektsiya, gu`rrin`, sa`wbetke ajiratiladi.
Lektsiya – anaw yaki minaw ilimiy ma`seleni duris, logikaliq izbe-izlikte ha`m aniq 
tu`sindirip beriw.
S.I.Arxangel`skiydin` atap ko`rsetkenindey, lektsiya okitiwshi shaxsinin` barlik baylig`i: 
sanasi, emotsiyasi, tuyg`isi, isenimi arqali oqiwshilardin` ishki du`n`yasi menen qarim-qatnasta 
boliwdin` en` na`tiyjeli,janli formasi bolip tabiladi. Bunda onin` bag`darlaw, informatsiya beriw, 
metodologiyaliq ha`m ta`rbiyalik funktsiyalardi ju`zege asiriwina ja`rdem beredi.
Lektsiyanin` bag`larlaw funktsiyasinda talabalardin` diqqati oqiw materialinin` tiykarg`i 
qag`iydalari, oni u`yreniwdegi ha`mde keleshektegi ka`siplik iskerliktegi roli, a`hmiyeti ha`m 
oni o`zlestiriw metodlarina qaratiladi. Lektsiyanin` informatsiya beriw funktsiyasi okitiwshi 
ta`repinen tiykargi ilimiy faktler, qag`iydalar, juwmaqlardin` ma`nis-mazmunin ashiw payitinda 
a`melge asiriladi. Oqitiwdin` metodologiyalik funktsiyasin kollaniw izertlew metodlarin 
salistiriw ha`mde ilimiy izleniwlerdin` printsipleri ha`m jantasiwlarin aniqlawg`a jardem beredi. 
Okitiwdin` tarbiyaliq funktsiyasi lektsiya protsessinde oqiw materialina emotsional baha beriw 
mu`na`sebetlerin oyatiw, qizig`iwshilig`in arttiriw,logikaliq pikirlew ha`m da`lillerdi 
aydinlastiriw joli menen a`melge asiriladi.
Analizler sonni ko`rsetedi, lektsiyada sheshiletugin tiykarg`i waziypalar to`mendegilerden 
ibarat:
* ilimiy bilimlerdin` belgili bir mug`dari bayan etiledi. *talabalarga fan va 
tadqiqotlarning metodologiyasi tanishtiriladi.
* oqiw iskerligi ha`m oqiw shinig`iwlarinin` barliq tu`rleri arasindag`i metodikaliq 
baylanislar ko`rsetiledi. 
Oqiw materiallarin awizeki bayan etiw usili, onin` gu`rrin`, tu`sindiriw ha`m lektsiya 
siyaqli tu`rleri qollaniladi: 
- bayan etilip atirg`an materiallar ideyaliq jaqtan mazmunli, ilimiy ha`mde teoriya ha`m 
a`meliyat penenbaylanistiriwg`a qaratilg`an boliwi kerek;
- ta`rbiyalik a`hmiyetin duris belgilew arqali tarbiyaliq ta`sir ko`rsetiw qurallarin aniqlaw 
ha`m a`melge asiriw lazim;
- tili jetik, tu`sinikli, materialdi emotsional an`lata aliw kerek;
- ta`riyp, qag`iyda, nizamlar kitap tekstinen pariqlang`an jag`dayda oqitiwshi ta`repinen 
ta`riypler jazip aliniwi kerek.
Sonday-aq, oqitiwshi mashqalali jag`daylardi ko`re biliwi, oqiw tapsirmalarinin` maqsetin 
aniqlawi, o`z betinshe izleniwi arqali sorawlarg`a juwap tabiwi, teoriyaliq bilimler ha`m a`meliy 
ko`nlikpeler tiykarindajuwaplardin` durisligin tekserip ko`riwi, bilim, ko`nlikpe ha`m epliliklerdi 
jan`a halatlarda qollana aliwa lazim.
«Ruwxiyliq tiykarlari» pa`ni bag`darlamasi ha`m og`an koyilg`an talaplar haqkinda 
joqarida tolig`iraq mag`liwmatlar ko`rsetilgen edi.
Oqiwshilardin` biliw iskerligin ku`sheytiw sabaqliklar, qollanbalar menen islesiw 
ko`nlikpesin 
qa`liplestiriw 
maqsetinde 
sho`lkemlestiriledi. 
Bunin` 
ushin 
oqiwshilar, 
oqitiwshinin` usinisi ha`m ko`rsetpesi menen, usinis etilgen a`debiyatlardi tabiwi, qosimsha oqiw 
a`debiyatlari menen tanisiwi, u`yrenilgen informatsiyalardi analizlewi ha`m bahalawi, a`debiyat 
avtorlarinin` ja`miyettin` ruwxiy-ag`artiwshiliq tarawina yaki ilimnin` rawajlaniwina qosqan 
u`lesin aniqlawi ha`m baha beriwi lazim.
Juwmaqlap aytqanda, ta`lim protsessin ta`rbiya menen, bilim, ko`nlikpe ha`m epliliklerdi 
bir-birinen ajiratilg`an halda qa`liplestiriwge mo`lsherlengen oqiw iskerligin sho`lkemlestiriw 
mu`mkin emes.
Solay etip, tariyxiy miyras, pedagogikaliq turmis, shet el ha`m o`z izertlewshilerimizdin` 
ilimiy o`nimi oqitiwdin` to`mendegi metodlarin belgilew mu`mkinligin ko`rsetedi.
Oqitiw metodlari
Funktsiyalar orinlawg`a jaramli teoriyaliq o`lshemler 

---

29 
Oqitiw 
Jetilistirip 
bariw 
Ta`rbiyalaw 
Isendiriw 
Qadag`alaw 
ha`m 
du`zetiw 
Bayan etiw 
Sa`wbet 
Lektsiya 
Diskussiya 
Kitap 
penen 
islesiw 
Demonstratsiya
Illyustratsiya 
Video metod 
Shiniiw 
Laboratoriya 
metodi 
A`meliy metod 
Biliw (qabil etiw) 
oyinlari 
Prgrammalastirilg
`an oqitiw metodi 
U`yretiwshi 
qadag`alaw 
Situatsiyali metod