Ruwxiyliq tiykarlarin woqitiw metodikasi kk

Shinig`iwlar orinlaw protsessinde oqitiwshi ha`m oqiwshi iskerligi ha`m za`ru`r 
qurallar 
 
Oqitiwshi 
iskerligi 
Qurallar 
Oqiwshi iskerligi 
Qurallar 
Shinig`iinlaw 
ta`rtibin 
ko`rsetip 
beriw, 
tu`sindiriw, 
soraw-juwap, 
basshiliq, qadag`alaw
Ma`seleler
Tapsirmalar 
Testler 
Jihazlar 
Materiallar 
Komp`yuter 
U`yge tapsirma
Baqlaw, 
tu`siniw, 
shinig`iw 
orinlaw, 
ta`kirarlaw, 
o`zlestiriw, so`ylew, 
soraw-juwap, 
jaziw, 
siziw, 
esaplaw 
ha`reketlerin orinlaw, 
quriw-jasaw, 
u`yge 
tapsirmani 
orinlaw, 
pikirlew h.t.b.
Diqqat 
Oylaw 
Yad 
Materiallar 
Shinig`iw 
da`pteri 
ha`m basqalar
Shinig`iwlardi orinlaw o`zlestiriwdi bekkemleytug`in oqiw protsessii esaplanadi. Bul 
shinig`iwlar ha`r bir pa`nde o`zine ta`n mazmunda boladi.
Shinig`iwlardi orinlawprotsessinde ko`binese oqiwshinin` barliq seziw ag`zalari qatnasiwi 
menen onin` eslep qaliw da`rejesin arttiriw arkali pedagogikaliq imkaniyatlar ja`ne de ken`eyedi.
Oqiwshilardin` informatsiyani eslep qaliw ko`rsetkishleri 
Oqitiw piramidasi
1. Lektsiya, bayanat - esitkenlerimizdin` 5% 
2. Oqiw - oqig`animizdin` 10%
3. Video, su`wret, ko`rgizbelerdi ko`riw - ko`rgenlerimizdin` 20 % 
4. Ta`jiriybe ko`rsetiw - ko`rgen ha`m esitkenlerimizdin` 30% 
5. Diskussiya - birge talkilag`animizdin` 40% 
6. Shinig`iw - oqig`an,jazg`an, so`ylegenlerimizdin` 50% 

---

15 
7.Isbilermenlik oyin, joybar usili - o`z betinshe oqig`anlarimizdin`, analizlegenlerimizdin`, 
talqilaw, 
qorg`aw 
ha`m 
jazg`anlarimizdin`, 
ko`rsetkenlerimizdin`
75% 
8. Basqalardi oqitiw - basqalardi oqitqanimizdin` 90%
6. Programmalastirilg`an oqitiw
Oqiw materiallarin onsha u`lken bolmag`an, logikaliq jaqtan o`z-ara baslanisqan bo`limlerdi o`z 
ishine alg`an ha`m arnawli islengen tapsirmalar boyinsha materialdi u`yreniw programmalastirilg`an 
oqitiw delinedi. Ha`r bir bo`limnin` orinlaniwin oqitiwshi yaki arnawli a`sbap qadag`alap turadi. 
Qadag`alawdin` na`tiyjesi oqiwshig`a aytiladi. Duris bolsa bahalanadi, naduris bolsa, onidu`zetiw 
tuwrali ko`rsetpe beriledi.
Bul oqitiwdin` ayirim o`zgeshelikleri a`dettegi oqitiw metodlarinda da ushirasadi. Ha`zir 
ruwxiyliq tiykarlari pa`n`in oqitiwda programmalastirilg`an oqitiw ushin arnawli oqiw qollanbalari 
bolmasa da bazi tapsirmalardi orinlaw mu`mkin.
Ruwxiyliq tiykarlarin oqitiwda oqiwshilardin` logikaliq oylawin o`siriw ushin ken` imkaniyatlar 
orin alg`an.
Bilimlerdi balalar aniq tu`siniwi ushin beyimlestirilgen na`rselerdi o`z-ara baylanisliliqta, 
birinen ekinshisin payda etken ta`rtipte keltirip shig`ariw kerek.
Usig`an uksas korgizbeli analiz ha`m sintez na`tiyjesinde oqiwshilar ishki so`ylew ja`rdeminde 
pikirlep, en` joqari korsetkishten sanali analiz ha`m sintez qiliwg`a erisedi. 
Bul bolsa oqiwshinin deduktiv juwmak shigariwi bolip tabiladi. 
Ruwxiyliq 
tiykarlari 
pa`nin 
oqitiwda 
bul 
metodlardin` 
oqiwshilardin` 
pikirlerin 
belsendilestiretug`inin ha`m bul pikirlerdi rawajlandiriwg`a ja`rdem beretug`inin qollaniw kerek.
Ruwxiyliq tiykarlarin oqitiwdi sho`lkemlestiriwdin` tariyxiy, quramali, ko`p jilliq ta`jiriybede 
tekserilgen ha`m ha`zirgi zamannin` tiykarg`i talaplarina juwap beretugin formasi sabaq bolip tabiladi. 
Oqiwshilardin` bilimlerdi o`zlestiriwi tek g`ana oqiw isinde duris metod tan`lawg`a 
baylanistiriw bolmastan, ba`lkim oqiw protsessin sho`lkemlestiriw formasina da baylanisli boladi. 
Sabaq dep, bag`darlama boyinsha belgilengen , aniq keste tiykarinda, aniq waqit dawaminda 
oqitiwshi basshilig`inda oqiwshilardin` sho`lkemlestirilgen oqiw isine aytiladi. Sabaq waqitinda 
oqiwshilar ruwxiyliq tiykarlari boyinsha barliq oqiw jumislarin atqaradi. 
Ruwxiyliq tiykarlari pa`nin oqitiw sabaqtin` o`zine tan ta`repleri, en` da`slep, oqiw predmetinin` 
o`zgesheliklerinen kelip shig`adi. Sonin` ushin ha`r bir sabaqta jan`a bilimler beriliwi menen birge og`an 
baylanisli konlikpe ha`m eplilikler sin`diriledi. 
A`dette sabaqta jumis bir neshe didaktikaliq materiallar arqali a`melge asiriladi: jan`a 
materiallardi o`tiw; o`tilgen temani bekkemlew; bilimlerdi bekkemlew; bilimlerdi uliwmalastiriw, 
tu`sindiriw; bekkem ko`nlikpe ha`m epliliklerdi payda etiw ha`m t.b. 
Ruwxiyliq tiykarlari pa`nin oqitiw sabaqlarinin` o`zine ta`n ja`ne bir tarepi sonda – bul okiw 
materialinin` abstraktlilig`i bolip tabiladi. Sonin ushin ko`rgizbeli qurallar oqitiwdin` belsendi 
metodlarin jaqsilap tan`law, oqiwshilardin` belsendiligi, klass oqiwshilarinin` o`zlestiriwi da`rejesi 
siyaqlilarg`a da baylanisli. 
Ruwxiyliq tiykarlari pa`ni sabag`inda ha`r qiyli ta`rbiyaliq waziypalar da sheshimin tabadi. 
Oqiwshilarda baqlawshiliqti, ziyreklikti, a`tirapqa kritikaliq qarawdi, jumista isbilermenlikti, 
juwapkershilikti ha`m sap hu`jdanliliqti, duris ha`m aniq so`ylewdi ha`m jaziwlarda aniqliqti, 
miynetsu`ygishlik ha`m qiyinshiliqlardi jen`iw qa`siyetlerin ta`rbiyalaydi. 
Okiw jumisin sho`lkemlestiriwdin` sabaqtan tisqari to`mendegi formalari orin alg`an: 
1.
O`z betinshe u`y jumislari
2.
Oqiwshilar menen jeke ha`m toparlarda shinig`iw 
3.
Klasstan tis sabaqlar 
4.
Okiwshilar menen o`ndiriske, ta`biyatqa ekskursiya 
Bul jerde sanap o`tilgen jumis formalari bir-birin toliqtiradi. Tiykarg`i ma`sele sabaqqa tiyisli 
bolip tabiladi. Sabaqta barliq jumislarg`a tikkeley tu`rde oqitiwshi basshiliq etedi. Qosimsha sabaqlar 
bolsa oqiwshinin` o`zi ta`repinen yaki oqitiwshinin basshilig`inda oqiwshilar ta`repinen orinlanadi. 

---

16 
Oqiwshilar menen ha`r bir sabaqta bir neshe tu`sinikler menen jumis alip bariladi. Ha`r birin usi 
sabaqtin` ha`r qiyli basqishlarinda o`zlestiriwi mu`mkin. Ha`r bir tu`sinikti tu`siniw basqa bir tu`sinikti 
ta`kirarlaw, eske aliw menen alip barilsa,bul tu`sinik bolsa keyingi tu`siniklerdi tu`siniw ushin xizmet 
etedi. Okitiw protsessinde ha`r bir oqiw materiali rawajlandirilg`an halda alip bariladi, bul oqiw 
materiali o`zinen keyin oqitilatug`in materiallardi tu`siniw ushin fundament boladi. Basqa 
tu`siniklerdin` o`zlestiriliw protsessin qarasaq, ol bir neshe sabaqlardin` o`z-arabaylanisli oqitiliwi 
na`tiyjesinde paydaboladi. Solay etip, ruwxiyliq tu`siniklerin tu`sindiriw bir g`ana sabaqtin o`zinde 
payda etilmesten,ba`lkim o`z-ara baylanista bolg`an bir kansha sabaqlardi o`tiw protsessinde payda 
etiledi. Bunday sabaqlardibirgelikte sabaqlar sistemasi dep ataymiz. 
Sonin` ushin oqitiwshi temanin` mazmunin ashatug`in sabaqlardi logikaliq izbe-izlikte 
jaylastiriwi kerek. 
Sabaqlar sistemasinin`du`zilisindegi en` u`lken talap sabaqtin` oqiw-ta`rbiyaliq maqsetin 
itibarg`a aliw, oqiw printsiplerinin` metodikaliq ha`m uliwmapedagogikaliq ta`replerin esapqa aliw 
bolip tabiladi. Tema boyinsha jaqsi oylang`an sabaqlar sistemasinin` oqiw waqitin temalarg`a duris 
bo`listiriwge baylanisli. 
Onda oqiwshilardin` o`z betinshe pikirlewi, jeke juwmaqlar shig`ariw, onnan uliwmaliq 
juwmaqlar shig`ariwg`a alip keliw diqqat orayinda turiwi lazim. Payda etilgen bilimlerdi udayi bir 
sistemag`a keltiriw ha`m uliwmalastiriwdi da tamiynlew kerek. 
Sabaqtin` qanday da bir temasinin` mazmunin an`lawda, tema materiallarin sabaq waqtina 
bo`listiriwde, jan`a bilimlerdi o`zlestiriwde to`mendegi tiykarg`i basqishlar karaladi: 
1.
Jan`a materialdi oqitiwg`a tayarlaw 
2.
Jan`a oqiw materialin qabil etiw ha`m jan`a bilimlerdi payda etiw 
3.
Bilimlerdi bekkemlew ha`m ha`r kiyli epliliklerdi payda etiw 
4.
Bilimlerdi ta`kirarlaw, uliwmalastiriw ha`m bir sistemag`a keltiriw 
5.
Bilim ha`m epliliklerdi tekseriw 
Ruwxiyliq tiykarlari pa`nin oqitiwda o`z betinshe jumislar
Ruwxiyliq tiykarlari pa`nin oqitiw protsessinde oqiwshilardin` belsendiligin arttiriw ha`m pa`nge 
bolg`an qizig`iwshilig`in rawajlandiriw faktorlarinin` biri bul oqiwshilar menen alip barilatug`in o`z 
betinshe jumislar bolip tabiladi. 
Ruwxiyliq tiykarlari pa`nin oqitiw sabaqlarinda o`z betinshe jumislar jan`a materialdi 
o`zlestiriwge tayarliq ko`riwde, jan`a tu`sinikler menen tanisiwda, bilim, ko`nlikpe ha`m epliliklerdi 
bekkemlewde, sonday-aq bilimlerdi qadag`alawda a`melge asiriladi.
Ruwxiyliq tiykarlarin oqitiwdin` a`meliy maqseti o`z aldina to`mendegi waziypalardi qoyadi: 
A) oqiwshilarda ruwxiyliq tiykarlari sabginda alg`an bilimlerin ku`ndelik turmista qollaniw 
epliliklerin qa`liplestiriw ha`m olardi bekkemlew ushin arnawli du`zilgen sotsialliq, ekonomikaliq 
ma`selelerdi sheshiwdi u`yretiw; 
B) ruwxiyliq tiykarlarin oqitiwda texnikaliq qural ha`m ko`rgizbeli qurallardan paydalaniw 
ko`nlikpelerin qa`liplestiriw.bunda tiykarg`i itibar oqiwshilardin` tablitsalar ha`m esaplaw qurallarinan 
paydalana aliw epliliklerin payda etiwge qaratilg`an; 
V) oqiwshilardi o`z betinshe fundamental bilimlerdi iyelewge u`yretiw. 
Oqiwshilar imkani barinsha o`z betinshenizamliliq qatnasiqlarin arttiriwi, ku`shleri jetetug`in 
da`rejede uliwmalastiriwlar qiliwi, sonday-aq o`zbetinshejuwmaqlar shig`ariwg`a u`yreniwleri 
kerek.
Oqitiw na`tiyjeliliginin` za`ru`riy ha`m a`hmiyetli sha`rti oqiwshilardin` u`yrenilip atirg`an 
materialdi o`zlestiriwi u`stinen qadag`alaw bolip tabiladi. Didaktikada oni a`melge asiriwdin` 
ha`r qiyli formalari islep shig`ilg`an. Bul oqiwshilardin` qadag`alaw jumislari ha`m o`z betinshe 
jumislar; u`yge tapsirmalarin tekseriw, testler, texnikaliq qurallar ja`rdeminde sinaw siyaqli 
usillar bolip tabiladi. Didaktika sabaq tu`rine, oqiwshilardin` jas o`zgesheliklerine h.t.b. 
baylanisli ra`wishte qadag`alawdin` anaw yaki minaw formasinan paydalaniwdin` maqsetke 

---

17 
muwapiqlig`i ma`seleleri, sonday-aq qadag`alawdi a`melge asiriw metodikasi jetkilikli da`rejede 
teren` islep shig`ilg`an. 
Ruwxiyliq tiykarlarin oqitiw metodikasinda o`z betinshe ha`m qadag`alaw jumislari, 
oqiwshilardan individual jazba soraw o`tkiziwdin` na`tiyjeli qurallari jaratilg`an. Bazi didaktikaliq 
materiallar bag`darlamanin` shegaralang`an shen`berdegi ma`selelerinin` o`zlestiriliwin reyting 
sistemasinda qadag`alaw, ruwxiyliq tiykarlari kursinin` barlik tiykarg`i temalarin qadag`alaw ushin 
mo`lsherlengen. Ayirim materiallarda (a`sirese, mektep ushin mo`lsherlengen) oqitiw xarakterindegi 
materiallar, basqalarina bolsa qadag`alawdi a`melge asiriw ushin materiallar ko`birek bolip tabiladi. 
Ruwxiyliq tiykarlari pa`ninen tapsirmalardin quramalilig`i boyinsha toparlarg`a (taypalarg`a) 
bo`listiriliwi. Bul materiallardi du`ziwshilerdin` ideyasina ko`re ma`lim tema boyinsha tapsirmanin` 
birer bir usilinin` orinlaniwi bul temani tek o`zlestirgenligi haqqinda g`ana emes, ba`lkim oni toliq 
aniqlang`an da`rejede o`zlestirgenligi haqqinda gu`waliq beredi. 
Ruwxiyliq tiykarlari pa`nin oqitiw metodikasinda»oqiw materialin o`zlestiriw da`rejesi» 
tu`siniginin` mazmuni toliq aship berilmegen. Oqiwshilar ushin qollanbada didaktikaliq materialdin` 
anaw yaki minaw tapsirmasi qanday da`rejege say keliwin aniqlawg`a imkaniyat beretug`in o`lshemler 
aniq emes. 
A`meliyatta oqitiwshilar kobinese qapnday da bir tapsirmanin` usillarin basqalarinan 
a`piwayiraq yaki quramaliraq dep aytadi. Bunnantisqari, didaktikaliq materiallar qanshelli sheberlik 
penen du`zilgen bolmasin, olardin` mazmuni ha`m du`zilisinda o`nimdar ha`m teren` ideyalar 
a`melge asirilmasin, olar ba`ribir barliq metodikaliq waziypalardi tez sheshe almaydi, o`ytkeni hesh 
qanday u`yretiwshi mashina oqitiwshinin` intuitsiyasin almastira almaydi. 
Solay etip, didaktikaliq materiallardi oqiwshilardin` oqiw materialin o`zlestiriw da`rejesin 
qadag`alaw usillarinin` biri sipatinda qaraw lazim. Sonin` menen birge begili bir usil usi klass, usi 
oqiwshi ushin en` jaqsi usil bolmawi da mu`mkin. Sol sebepli didaktikaliq materiallar oqitiwshini 
oqiwshilardin` bilimlerdi o`zlestiriw da`rejesin aniqlaw imkaniyatin beretug`ini ndividual tekseriw 
ushin qadag`alaw tu`rlerin du`ziwden aza tete almaydi. Bul uliwmametodikanin` tiykarg`i 
waziypalarinin` biri bolip tabiladi. Orta, orta arnawli, ka`sip-o`ner bilimlendiriwi ma`kemelerinde 
ruwxiyliq tiykarlarin oqitiwdin` tiykarg`i waziypasi bolg`an ta`lim-ta`rbiyaliq waziypalardi 
sheshiwde oqiwshilardin` ruwxiyliq tiykarlari kursi boyinsha qanday da`rejede tayarlig`i bar 
ekenine baylanisli. 
Sonin` ushin bilimlerdi aniqlaw, oqitiwg`a tayarlawda tiykarg`i jumis metodi analiz, sintez, 
salistiriw, uliwmalastiriw, taypalastiriw siyaqli aqiliy protsesslerdi atqariw ko`nlikpelerin 
qa`liplestiriwge qaratilg`an boliwi kerek. Bunday jumislar oqiwshilardin` awizeki ha`m jazba tilin 
rawajlandiriwg`a u`lken ja`rdem beredi, bilimlerdi o`zlestiriwge qizig`iwshiliqti ku`sheytip 
baradi.