S. A. Tursunov Termiz muhandislik texnologiya instituti

O‘ZBEKISTONNING O‘G‘IT ISHLAB CHIQARISH SOHASIDA JAHONDAGI O‘RNI.
S.A.Tursunov
Termiz muhandislik texnologiya instituti
Bizga ma’lumki, yerdan uzoq foydalanish natijasida undagi ozuqa elementlari miqdori kamayib boradi. Yerdagi ozuqa elementlari miqdorini oshirish uchun unga o‘g‘itlar ko‘rinishidagi o‘simlik uchun zarur bo‘lgan mikro va makroelementlarni kiritish fikri XVIII asrda paydo bo‘lgan. Bu boradagi dastlabki izlanish va yechimlar 1840-yilda Yu.Libox tomonidan boshlangan. Hozirgi vaqtda o‘g‘itlar, ularni ishlab chiqarish va ulardan oqilona foydalanish kimyo fani va sanoatning eng asosiy vazifalaridan biriga aylangan.
Meniral o‘g‘itlar orasida kaliyli o‘g‘itlar ishlab chiqarilishi va qo‘llanilishi borasida azotli va fosforli o‘g‘itlardan keytingi o‘rinda turadi
Kaliyli o‘g‘itlardan keng tarqalgani kaliy xlorid va kaliy sulfatdir. Kaliyli o‘g‘itlarning asosiy xomashyosi: silvinit - KC1 -NaCl, langbeynit - K₂SO₄∙2MgSO₄, karnallit-KCI∙MgCI₂∙6H₂O, kainit - KCI∙MgSO₄∙3H₂O, shenit K₂SO₄∙6H₂O boshqalardir. Rossiyaning yirik kaliyli tuz konlariga Ural (Verxnekamskiy va Verxne-pechorskiy), Belorusiyadagi Starobinskiy, g‘arbiy Ukrainadagi Prikarpatskiy, O‘rta Osiyodagi Gaurdakskiy, Karlyukskiy, Jilyanskiy va boshqalarni ko‘rsatish mumkin.



Kaliyli o‘g‘itlarni ishlab chiqarilishida xom ashyo bazasi juda muhim ahamiyatga ega. Jahonda kaliyli o‘g‘itlar ishlab chiqarilishining qariyb 80 foizi beshta mamlakatga to‘g‘ri keladi: Kanada, Rossiya, Belarusiya Xitoy va Germaniya.
Kanada
Kanadada kaliyli o‘g‘itlar ishlab chiqarish 1767 yilda boshlangan. Dastlab ular yog‘och kulidan tayyorlangan. Tabiiy kaliy 1943 yilda Saskachevanda topilgan va faol qazib olish 1951 yilda boshlangan. 1958 yilda Amerikaning Potash kompaniyasi tomonidan professional qazish ishlari olib borildi va u erda er osti koni tashkil etildi. Saskachevandagi kaliy tuzining zahiralari dunyodagi eng kattasi deb tan olingan. Mozaika Kanadadagi asosiy konchi hisoblanadi.
Rossiya
Rossiyada mamlakatdagi zaxiralari taxminan 500 million tonnani tashkil qiladi. Katta miqyosda kaliy eritmasi Verxnekamskoye konida qazib olinadi. Rossiyaning eng yirik kaliy qazib oluvchi kompaniyasi Uralkali hisoblanadi. Kompaniya rudalarni qazib olishdan tortib kaliy xlorid va boshqa qo‘shimcha mahsulotlarni qayta ishlash va sotishgacha bo‘lgan barcha zanjirni oxirgi foydalanuvchilarga qadar nazorat qiladi. Bundan tashqari, Uralkali Rossiyada beshta kon va ettita freze zavodini boshqaradi.
Belarus
Belarus kaliyli o‘g‘it ishlab chiqarishda dunyoda uchinchi o‘rinni egalladi. Belarus kaliy kompaniyasi (BPC) mamlakatdagi etakchi kaliy qazib oluvchi kompaniya hisoblanadi. U 6 ta konda qazib olish ishlarini olib boradi, qayta ishlash esa 4 ta zavodda amalga oshiriladi.
Xitoy
Xitoy tarixan jahon bozorida kaliyning asosiy iste'molchilaridan biri bo‘lgan. Mamlakat o‘zi ishlab chiqaradigan kaliyli o‘g‘itlarni iste'mol qiladi, shuningdek, boshqa mamlakatlardan, xususan, Kanadadan import qilinadi.
Germaniya
Dunyoda beshinchi yirik kaliy ishlab chiqaruvchisi bo‘lgan Bugungi kunga qadar uni qazib olish oltita kaliy konlari joylashgan uchta tumanda amalga oshirilmoqda. Germaniya 19-asr oxirida birinchi kaliy konlarini topdi va yangi konlar ochilishi bilan ishlab chiqarishni asta-sekin oshirdi.
O‘zbekiston
O‘zbekistonda kaliyli o‘g‘itlar asosan “Dehqonobod kaliy zavodi”da ishlab chiqariladi.“Dehqonobod kaliy zavodi” АJ agrokimyoviy bozorda kaliyli o‘g‘itlarini sotish sohasida oʼzini yaxshi nomoyon etib, barqaror ishlayotgan va dinamik rivojlanib borayotgan korxona hisoblanadi. “Dehqonobod kaliy zavodi” АJning mahsulot sotish geografiyasi dunyoning 30 dan ortiq davlatlarini o‘z ichiga oladi. Аsosiy savdo bozorlari – Janubiy – Sharqiy Osiyo mamlakatlari, Zakavkaziya, Boltiqbo‘yi mamlakatlari hamda Yaponiya.
XULOSA
Xulosa o‘rnida shuni aytish kerakki kaliyli o‘g‘itlarning jahondagi o‘rni juda katta bo‘lib, kaliyli o‘g‘itlar tarkibidagi kaliy oksidi (K₂O) o‘simliklar o‘zlashtiradigan muhim qismi hisoblanadi. Kaliyli o‘g‘itlarning qiymati o‘simliklarning mineral oziqlanishi uchun kaliyning ahamiyati bilan belgilanadi. Fosfor va azot bilan birga, bu kimyoviy element o‘simlik organizmlarining hayotiy faoliyatida zaruriy komponent hisoblanadi. Kaliy o‘simlik hujayralarida metabolizmni barqarorlashtiradi, suv muvozanatini normallantiradi, bu esa flora vakillariga namlik etishmasligiga yaxshiroq toqat qilish imkonini beradi, tuproqdagi miqdordan to‘liq foydalanadi. Agar o‘simlik tez quriydi va quruq davrda qurib qolsa, bu uning hujayralarida kaliy etishmasligidan dalolat beradi.


Adabiyotlar

1. 
   M.Y. Hasanova “O‘zbekistonda azotli o‘g‘itlar ishlab chiqarish mavzusida o‘qitish metodikasi” Navoiy 2013-yil. 5-bet.
   
2. 
   Ergashev Sh., Ergashev M., Kaliyli oʻgʻitlar va paxta hosildorligi, T., 1983.
   

Elektrn manzil
1. uz.wikipedia.org
2. uz-potash.uz
3. farbitis.ru