S avezbayev, S. N. Volkov

X o‘jalikda ichki yer tuzish bo‘yicha bajarilgan ishlarning hajmi va qiymati
K o ‘ rsa tk ic h la r
1 9 7 1 -1 9 7 5
y.
1 9 7 6 -1 9 8 0
y.
1 9 8 1 -1 9 8 5
y .|
Xo‘jaliklarda ichki yer tuzish 
loyihalari soni
13379
18897
19228 
I
Yer tuzish o‘tkazilgan 
xo‘jaliklarning umumiy 
maydoni, mln.ga
166,5
238,7
243,7
Mualliflik nazorati 
o‘tkazilgan xo‘jaliklar soni 
va tuzatish kiritilgan 
loyihalarning umumiy soni
9895
18193
20000
X6‘jaliklarda ichki yer tuzish 
bo‘yicha ishlarning umumiy 
qiymati (oldin tuzilgan 
loyihalarga tuzatishlarni va 
mualliflik nazorati bo‘yicha 
ishlarni qo‘shib), mln so‘m
78,6
93,9
98,9 
|
D ehqonchilik m adaniyatini va qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishi 
samaradorligini o‘stirish zarurati sababli, respublikalar G iprozem lari 
1984-yildan 1988-yilgacha b o ‘lgan davrda kolxozlar va sovxozlarda 
dehqonchilik tizim larini joriy etish, buzilgan almashlab ekishlarni 
tuzatish, eroziyaga qarshi tadbirlarni loyihalash, almashlab ekishlarni 
yiriklashtirish bilan bog‘liq yer tuzish ishlarini olib bordilar. Yer 
tu zish xizm ati yer - bah o lash ish larin in g b ir n ech a tu rlarin i 
o ‘tkazishda bevosita ishtirok etdi va yerlarni xo‘jalikda ichki baholashni 
am alga oshirishga kirishdi. Yer tuzish chizm alarini ishlash va 
xo‘jaliklararo yer tuzish bo‘yicha ishlar ham davom ettirildi.
Shunday qilib m am lakatda yer tuzish ishlarining yerdan foyda­
lanishni rejalashtirish, bashoratlash va loyihalash, hududni tashkil 
etish, tuproqlar unum dorligini oshirish bilan bog'liq masalalarni 
bajarish imkoniyatiga ega m a’lum tizim i tarkib topdi.
Shu bilan bir qatorda, yerdan foydalanishni tashkil etishda jiddiy 
kamchiliklar saqlanib qoldi. Q ator xo‘jaliklarda qabul qilingan yer 
tuzish loyihalariga amal qilinmadi, doimiy ravishda almashlab ekish 
loyihalari, haydalma yerlarni dalalar ichida tashkil etish, ozuqa yetish- 
tiriladigan yerlardan oqilona foydalanish tartiblari buzildi, tuproqlarni
78

---

eroziyadan him oya qilish bo'yicha choralar amalga oshirilmadi. 
Tum anlarda, viloyatlarda, respublikalarda ASM rivojlanish rejalari, 
boshqa boshqaruv qarorlari ko'pchilik hollarda yer tuzish organlari 
bilan kelishilmadi va yerdan oqilona foydalanish va uni muhofaza qilish 
talablariga javob berm adi, X o'jaliklar yerdan foydalanishlarining 
turg'unligi tez-tez asossiz buzildi, ularning chegaralari va maydonlari . 
buvruqlar bilan o'zgartirildi. Bularning ham m asi qishloq xo'jalik 
korxonalari iqtisodiyotiga jiddiy zarar etkazdi, tuproqlar unum - 
dorligining pasayishiga, eroziya jarayonlarining rivojlanishiga, qayta 
sho'rlanishga va boshqa salbiy oqibatlarga olib keldi.
80-yillarda ekologik vaziyat, shu jum ladan yerdan foydalanish 
sohasida, sezilarli darajada keskinlashdi. ASM rivojlanishi va yerdan 
foydalanish rejalarining o'zaro bog'liqligi ta'm inlanm aganligi, ekin 
m avdonlarining nooqilona tarkibi, o g 'ir qishloq xo'jalik m ashina- 
larini, texmkasini nojoiz qo'llash m am lakatning ko'plab tum anla- 
rida tuproq unum dorligining pasayishiga, tuproqlarning qayta zich- 
lanishiga, eroziya jarayonlarining rivojlanishiga olib keldi.
1981-yildan 1987-yilgacha har yiliga m elioratsiya tadbirlari, 
m elioratsiyalangan yerlarni o'zlashtirish, daraxtlarni ekish, yerlarni 
yaxshilash, ulardan oqilona foydalanish uchun davlat va kolxozlar 
mablag'lari hisobiga qilinadigan kapital xarajatlar sobiq ittifoq bo'yicha 
10 mlrd. so'm dan oshib ketdi, shulardan faqat 4% yerlarni himoya 
qilish va tuproq eroziyasiga qarshi kurashishga to 'g 'ri keldi. Katta 
meliorativ holati yom on yerlarda ularni yaxshilash bo'yicha hech 
qanday ishlar qilinmadi.
Y erdan foydalanish ishlari notekis bo'lib qolaverdi. 1966-1985 
yillarda besh-yilda o'rtacha 218 mln. ga maydondagi 17 mingdan ko'p 
xo'jaliklarda qayta yer tuzish o'tkazildi. Shu yillarda hududda qayta 
tashkil etiladi. Xo'jalik 120,6 mln. ga maydondagi 9,6 ming, har yili 
o 'rtach a 2 ming atrofida. Q ator hollarda yerdan foydalanishlarning 
va ishlab chiqarishning tarkibi, o'lcham lari o'zgarishi yer tuzish 
loyihalarini amalga oshirish darajasidan o'zib ketdi. Bu yerdan foy- 
dalanishda ortiqchalikka, qishloq xo'jalik ekinlarining hosildoriigi 
pasayishiga olib keldi; tarm o q n in g qiym at ko'rinishidagi yalpi 
m ahsuloti hajmi 30% gacha kamaydi, k o 'p hollarda o'ylangan yer 
tuzish ishlari tizimi bir m artalik tezkor kom paniyalar (almashlab
79

---

ekishlarni yiriklashtirish, dehqonchilik tizim larini joriy etish, ch o r­
vachilik m ajm ualarini joylashtirish va ularning ozuqa bazasini 
asoslash, yerlarni inventarizatsiyalash) bilan almashtirildi.
80-yillar oxirida yuzaga kelgan buyruqbozlik iqtisodiyotining 
um um iy tangligi tub islohotlarni, shu jum ladan, yer m unosabatlari 
sohasida ham o ‘tkazish zaruratiga olib keldi.