S avezbayev, S. N. Volkov

2. Kenglik va relyef.
Y e r n in g y e r t u z i s h u c h u n e n g a h a m i y a t l i k e n g lik
xususiyatlariga yer egaliklari va yerdan foydalanishlar, boshqa yer
131

---

uch astk alarin in g m aydonlari, shakli, uzunligi, joylashgan o ‘rni 
va o ‘zaro uzoqligi kiradi.
Aniq tabiiy sharoitlarda, ishlab chiqarishning berilgan ixtisosligi 
va intensivlik darajasida yer egaliklari maydoni korxonaning ishlab 
ch iq arish salo h iy atin i va ishlab chiq arilad ig an qishloq xo ‘jalik 
m ahsulotlari sonini aniqlaydi. X o‘jalik hududi o ‘lchamiga ishlab 
chiqarishni tashkil etish va boshqarish usullari ham bog‘liq.
Qishloq xo‘jalik korxonalari yer egaliklari o ‘lcham larini tahlil 
etish (III bobga qaralsin) shuni kc'rsatadiki, maydoni b o ‘yicha yirik 
xo‘jaliklar tabiiy sharoitlarida farq kam va ishlab chiqarishning 
intensivlashish darajasi past m intaqalarda tashkil topgan.
Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishining e ’tiborli xususiyati asosiy 
dala ishlarining ishlab chiqarish uchastkalari, dalalar, yerlarning 
tabiiy konturlari (b o ‘laklari) chegaralarida o ‘tkazilishi hisoblanadi. 
Shuning uch u n konturlilik, yerlarning b o ‘laklarga b o ‘Iinishi va 
uchastkalarning shakllari yerdan foydalanishning ahamiyatli kenglik 
tavsifiga kiradi.
H aydalm a yer u chastkalarining o ‘lcham lari, ularning shakli 
qishloq x o ‘jalik ekin larin in g hosildorligiga va m ash in a-trak to r 
agregatlari unum dorligiga ham da shuning natijasida tarm oqda ishlab 
chiqarish xarajatlarining samaradorligiga sezilarli ta ’sir ko‘rsatadi.
Yerdan foydalanishdagi qulaylik, shunga mos iqtisodiy natijalar 
ham qishloq xo'jalik korxonasining joylashgan o ‘rniga - mahsnlotni 
sotish joylarigacha, moddiy texnik ta ’rninot bazasigacha, m adaniy- 
maishiy va boshqa aholiga xizmat ko'rsatadigan obyektlargacha boigan 
masofaga b og liq . Sanoat va aloqa vositalari rivojlangan, aholi zichligi 
o'sgan sari yer uchastkalarining joylashgan o ‘rni ularning tabiiy 
unumdorligiga bog‘liq b o ‘lmagan holda doim o yaxshilanib boradi.
Zam onaviy aloqa vositalarining, katta o'tkazish qobiliyatiga ega 
avtomobil va tem ir yo‘llarining mavjudligi xo‘jahk]ar va ular yer 
egaliklarining uzoqligi bilan bog‘liq kam chiliklarini kamaytiradi. 
AJcsincha, katta shaharlarning o ‘sishi qishloq xo‘jalik m ahsulotlari- 
ning asosiy iste’molchilari sifatida joylashgan o ‘rni omilining ta ’sirini 
kuchaytiradi. Xususan korxonalaming sanoat markazlariga yaqinligiga 
b o g iiq hoida texnik vositalar va m ehnat resurslari bilan ta ’minlanishi, 
ishlab chiqarishning ixtisoslashish darajasi, uning mahsuldorligi va
132

---

ilnromadliligi bo ‘yicha iqtisodiy tabaqalanishi o ‘smoqda. Xo^alikning 
uzoqda joylashishi transport xarajatlarining oshishiga, m ahsulotlar 
isrofgarchiligiga, urnumiy iqtisodiy qoioqlikka olib keladi.
O qilona hududni tashkil etish va ishlab chiqarishni joylashtirish 
ko‘rsatilgan satbiy oqibatlarni tugatish bo ‘yicha choralar tizirni- 
dagi yetakchi b o ‘g‘indir. Yer tuzishda yer egaliklarini yiriklashtirish 
yoki m a y d a la sh , y e r u c h a s tk a la r i s h a k lla rin i y a x sh ilash va 
o 'lc h a m la rin i k a tta rtirish u c h u n y erlarn i tran sfo rm atsiy alash , 
ckinlarni oqilona joylashtirish usullardan foydalaniladi. Agar hududni 
sshlab chiqarish zaruratlariga m oslashning tashkiliy usullari yetarlik 
bo'lm asa, kapital m ablag‘larni ko ‘proq talab qiladigan - qurilish, 
melioratsiya, injenerlik jihozlash q o ‘llaniladi.
Yerning ko ‘pchilik kcnglik xususiyatlari uning relyefi - yer yuzasi 
shakllarining yigc indisi bilan aniqlanadi; ular yerdan foydalanish va 
uni m uhofaza qilish usullariga, qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishini 
joylashtirish va tashkil etishga ta ’sir etadi.
Yerlardan foydalanish va ularni m uhofaza qilishning urnumiy 
masalalarini yechish, yer egaliklari va yerdan foydalanishlar tizim ini 
sh ak ’la n tirish u c h u n h u d u d n i re ly e f tu rla ri b o ‘y ich a b o ‘lish 
qo ‘llaniladi: yassi tekislik, tepalikli tekislik, yassi tog‘lar boshqalar. 
Biroq xo‘jalikda ichki yer tuzishda aniq qaror qabul qilish uchun 
relyef tavsiflarini ko ‘rsatkichlar tahlili bilan aniqlashtirish kerak: 
hududning b o ‘linish!ari chuqurliklari (m etrda), b o iin ish lar qalinligi 
(1 km 7- maydonda kilometr), qiyaliklar tikligi (graduslarda), qiyaliklar 
to m o n la ri. Bu k o ‘rsa tk ic h la rn in g a h am iy ati ishlab c h iq arish
uchastkalarining o ‘lcham lari va shakllarini, hududning drenajlanish 
darajasini, uning eroziyaga uchrashi va boshqa xususiyatlarini aniqlaydi.
Kam boiingan yerlar, ularda 15 ming ga va undan ham ortiq yerga 
ega, b o ‘linish!ar chuqurligi 25 m. oshmaydigan butun massivlar 
bo‘lib, past tekisliklarda joylashgan; ular yirik konturlari, kuchsiz 
drenajlashganliklari bilan tavsiflanadi. Tuproqning suv eroziyasi bu 
yerda xavfli emas. Kuchli bo'iinishda (75 m. va yuqori) butun 
massivlarning maydoni 5 ming gektardan oshmaydi, qishloq xo‘jalik 
yerlarining konturlashishi, hududning drenajlashishi o ‘sadi. Bunday 
yerlarda eroziya xavfi keskin oshadi.
Relyef landshaftlarning tabaqalanishiga olib keladi. Q iyaliklar- 
ning yuqori qism ining buzilishi va yuvib ketilishi, o ‘rtasida - ular-
133

---

ning oqib o ‘tish jarayoni, pastki qismida va qiyaliklar tagida - yiivil- 
gan tuproqlarning yig‘ilishi sodir bo ‘ladi.
Aholi zich joylashgan tum anlarda, shaharlarda va qishloqlarda, 
foydali qazilm a boyliklar qazib olinadigan joylarda antropogen relyef 
shakllanadi. Q ishloq xo'jaligi ishlab chjqarishida yerning ustki qismi 
shaklining o ‘zgarishi eroziya (ayniqsa, suv eroziyasi), o'rm oniarni 
qirqish, hududni nooqilona tuzish, tuproqiarga n o to ‘g‘ri usullarda 
ishlov berish natijasida ro ‘y beradi.
Relyefning h ar xil tavsiflari orasida yer yuzasining nishabligi 
katta aham iyatga ega. U , suv eroziyasini keltirib chiqaruvchi bosh 
omil sifatida qishloq xo‘jalik yerlarining haydalishiga va haydalma ekin- 
larning, k o ‘pchilik hollarda donli ekinlarning ham joylashishiga 
cheklovchi t a ’sir k o ‘rsatadi, hududni tuzish shakllarini va deh- 
qonchilik texnologiyalarini oldindan belgilaydi.
Bir xil nishablikda yerlarning eroziyaga turg'unligi tuproqlar 
mexanik tarkibiga, tuproq tagidagi qatlam jinslariga, yog'ingarchilik 
m iqdori va intensivligiga va boshqa sharoitlarga bog‘liq. Haydalma 
e k in la rn i jo y la sh tirish , asosan, nishabligi 2-3° g ach a b o ig a n
uchastkalar bilan cheklanadi, g‘alla - 5-7° gacha. Nishabligi 5-7° 
katta bo ‘lgan haydalm a yerlar faqat o ‘tlarni ekish uchun foydalanilishi 
m um kin. Y erlar eroziyasining oldini olish uchun ularni eroziyaga 
qarshi tuzish amalga oshiriladi; tuproq yuvilish xavfi yuqori bo'igan 
hududlarni pichanzorlar va yaylovlar egallaydi. H aydalm a yerlarda 
shu m aqsadda tuproqni him oya qiiuvchi ko‘p yillik o ‘tlar tarkibida 
b o ig a n alm ashlab ekishlar joriy etiladi.
Qiyalik yerlami eroziyaga qarshi tashkil etishning yetakchi b o ‘g‘ini 
dalalar va mustaqil ishlov beriladigan uchastkalam i (ishchi va sug'orish 
uchastkalari) to ‘g‘ri joylashtirish hisoblanadi. Qiyaliklarning tikli- 
giga va shakliga bog‘liq holda almashlab ekishlar hududiarida dalalami 
ichki tuzishning h ar xil usullari q o lla n ila d i: eroziyadan xavfsiz 
uchastkalarda ekinlarni uzunasiga joylashtirish, ko‘ndalangiga - oddiy 
qiyaliklarda, konturli - murakkab eroziya xavfi bor qiyaliklarda, 
polosali - dehqonchilikning og‘ir sharoitlarida.
Relyefning ahamiyati sug‘orm a dehqonchilik sharoitidajuda katta 
bo'ladi. Bu yerlarda sug‘orish tarm oqlari va sug‘orish uchastkalari 
relyefga bogiangan holda joylashtiriladi.
134

---

Qishloq xo'jaligida yerning mahsuldorligi va m ehnat unumdorligi 
/.amonaviy texnikani q o ‘llash im koniyati bilan bog‘liq, bu yer tuzish 
yordamida hududni ko'p quvvat talab etadigan rnexanizatsiya ishlarini 
bajarish uchun moslash zaruratini keltinb chiqaradi.
Yerning hududiy xususiyatlaridagi sezilarli farq qishloq xo‘ja- 
ligining mintaqaviy xususiyatini keltirib chiqaradi. Yer egaliklari va 
yerdan foydalanishlarning o ‘lcham lari, tarkibi va qishloq xo'jalik 
yerlarining joylashishi, m ehnat resurslari bilan ta ’minlanishi hududni 
va m ehnatni, ishlab chiqarishni tashkil etish shakllarini ko'proq 
oldindan aniqlaydi.
' ■