S. B. Abbasov cho`llanish muammolari

 

---

69 
Ko’lquduq atrofi 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Buzovboy atrofi 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
1-rasm. Chorva mollari boqilishi natijasida vujudga kelgan 
qumli zonalar halqasining tarqalish sxemasi 

---

70 
Yaylovlarda chorva mollarini haddan tashqari boqilishi 
fitotsenozlardagi o`simlik turlarining sonini 2-4 martagacha 
kamayishiga olib keldi. Bularning orasida yo`qolib borayotgan va 
nodir o`simliklarning turlari ham uchraydi (Национальная 
программа действий по борьбе с опустыниванием в республике 
Узбекистан, 1999). Yuz berayotgan cho`llanish jarayonlari 
Qizilqum 
cho`lida 
biologik 
xilma-xillikning 
muvozanatini 
buzilishiga va yaylovlarda biomassalarning keskin kamayib 
ketishiga sabab bo`lmoqda. 
Shunday 
qilib, 
hozirgi 
paytda 
aksariyat 
cho`lshunos 
tadqiqotchilar Qizilqumda va O`rta Osiyoning barcha qumli va 
qumoq cho`l landshaftlarida chorva mollarini haddan tashqari 
boqilishi oqibatida mustahkamlangan va yarim mustahkamlangan 
qator tepali hamda do`ng qumli geotizimlarning ko`proq maydoni 
kuchli degredatsiyalanib, ularning o`rnida ko`chma qumlar va 
barxanlar hosil bo`lgan degan fikrni qo`llab-quvvatlamoqdalar. 
A.E.Gael (1951) va O.I.Morozovalarning (1959) e’tirof 
etishicha qumli cho`llarda mollarni haddan tashqari boqilishi salbiy 
o`zgarishlarga – mustahkamlangan qumlarni harakatchan holatga 
kelishiga, relyef shakllarini o`zgarishiga, o`simlik qoplamining va 
uning turlarini kambag`allashishiga, grunt suvlari sathining 
pasayishiga va biomassalar miqdorining keskin kamayishiga olib 
kelgan bo`lsa, chorva molarini yaylovlarda mo`tadil, ya’ni 
odatdagiday boqilishi esa ijobiy o`zgarishlarga ham olib keladi. 
Ma’lumki, cho`l o`simliklari tarkibida arid iqlim sharoitiga 
moslashgan shuvoq, selin, sho`ra va efemerlar ko`pchilikni tashkil 
etadi. Agar cho`l yaylovlaridan maqsadga muvofiq foydalanilsa, 
ularda chorva mollari odatdagiday Mo`tadil boqilsa o`simliklar 
zichligi deyarli siyraklashmaydi, ko`chma qumlar va barxanlar hosil 
bo`lmaydi.
Odatdagi cho`l o`simliklar guruhi dala shuvog`i, bo`tako`z, 
qumerkak, boyalish kabi turlar bilan boyiydi, qo`y va echki 
tuyoqlari mox bilan qoplangan do`ng va qator tepali qum 
massivlarining yuzasini yumshatib, cho`l o`simliklarining o`sishiga 
va ularning turlarini ko`payishiga qulay ekologik sharoit yaratadi, 
o`simlik urug`larini tarqalishiga yordam beradi. Shu tariqa yaylov 

---

71 
sifatida foydalanib kelinayotgan arid landshaft majmualarida 
o`simliklarning tadrijiy almashinib borishi sodir bo`ladi. Chorva 
mollarini cho`l yaylovlarida boqilish darajasiga qarab o`simlik 
turlarining asta-sekin o`zgarib va almashinib borishi lyossimon 
yotqiziqlarda rivojlangan shuvoq-efemer formatsiyali landshaft 
majmualari misolida 4-jadvalda berilgan. 
4-jadval