S d a d a y e V p a r a z I t o L o g I y a
Qaysi parazitlarning ichagi b o ‘lmaydi?
Download 6.91 Mb. Pdf ko'rish
|
Parazitologiya.Дадаев С
- Bu sahifa navigatsiya:
- 15. Qaysi parazitlar lichinkalik davrida qoramollarning muskul to ‘qiina- sida uchraydi
- 16. Qaysi parazit itlar orqali tarqaladi
- 18. Qaysi parazit odamga baliq g o ‘shtidan yuqadi
- TO‘GARAK CHUVALCHANGLAR (NEMATHELMINTHES) TIPININING UMUMIY TAVSIFI VA TASNIFI. NEMATODALAR (NEMATODA) SINFI
14. Qaysi parazitlarning ichagi b o ‘lmaydi?
A. Exinokokk, jigar qurti B. Qoramol tasmasimoni, exinokokk 93 D. Ligula, bolalar gijjasi E. Qiyshiqbosh nematoda, ligula F. Askarida, ligula 15. Qaysi parazitlar lichinkalik davrida qoramollarning muskul to ‘qiina- sida uchraydi? A. Exinokokk, cho'chqa tasmasimoni B. Q oramol tasmasimoni D. Qoramol tasmasimoni, exinokokk E. Qoramol tasmasimoni, bolalar gijjasi F. C h o 'ch q a va qoramol tasmasimonlari 16. Qaysi parazit itlar orqali tarqaladi? A. Qoramol tasmasimoni B. Exinokokk D. Trixina E. Rishta F. Ankilostoma 17. Qaysi parazitlar odam jigarida uchraydi? A. Bolalar gijjasi, askarida B. Exinokokk, jigar qurti D. Jigar qurti, bolalar gijjasi E. Bolalar gijjasi, qoramol tasmasimoni F. Trixina, mushuk ikki so'rg'ichlisi 18. Qaysi parazit odamga baliq g o ‘shtidan yuqadi? A. Ligula B. Serbar tasmasimon chuvalchang D. Trixina E. Qon ikki s o 'r g ‘ichlisi F. Rishta 19. Qaysi parazit odamga ch o ‘chqa g o ‘shti orqali yuqadi? A. Trixina B. Qiyshiqbosh nematoda D. Askarida E. Exinokokk F. Q o ‘y miya qurti 94 TO‘GARAK CHUVALCHANGLAR (NEMATHELMINTHES) TIPININING UMUMIY TAVSIFI VA TASNIFI. NEMATODALAR (NEMATODA) SINFI To 'garak chuvalchanglar tipining umumiy tavsifi va tasnifi. Nematodalar sinfi vakiHarining tarqalishi, tuzilishi, ко ‘payishi va rivojlanishi. Odam, hayvon va о ‘sim- liklardaparazitlik qiluvchi nematodalar hamda ular qo ‘zg'atadigan kasaiiiklar. T o ‘garak chuvalchanglar boshqachasiga biriamchi tana bo"shliqli chuval changlar ham deb aytiladi. Haqiqatan ham, tana b o ‘shlig‘i (sxizotsel) b o ‘lib, unda ichki organlar joylashgan. Tana b o ‘shlig‘i suyuqlik bilan to ‘lgan b o ‘ladi. T o'garak chuvalchanglar, y a ’ni biriamchi tana b o ‘shliqli chuvalchanglar yassi chuvalchanglarga nisbatan ancha yuqori darajali tuzilishga ega. Ularning tanasi segmentlarga bo'linmagan. ipsimon uzunchoq, dukka o ‘xshagan, k o ‘ndalang kesigi to ‘garak, doira shaklida. Shuning uchun ham tipning nomi to'garak chuvalchanglar deb ataladi. T o'garak chuvalchanglarning yassi chuvalchanglardan farqi yana shun- daki, ular ayrim jinsli, jinsiy dimorfizm yaxshi ifodalangan. Ularning rivojlanishi bitta, ikkita ba’zan esa uchta xo'jayinda ketadi. T o ‘garak chuvalchanglar yoki nematgelmintlar tipi vakillari yer yuzida niho- yatda keng tarqaigan bo'lib, ko'pchilik turlari dengiz va okeanlarda, chuchuk suv havzalarida. tuproq biotsenozida erkin holda hayot kechiradi. Bir qancha turlari esa odam, umurtqasiz va umurtqaii hayvonlar hamda o'simlikiar tanasida parazitlik qiladi. To'g arak chuvalchanglarning 12,5 mingdan ortiq turi fanga m a ’lum, ulardan 2000 ga yaqin turi MDH mamlakatlarida uchraydi. To'g arak chuvalchanglarning tana uzunligi ham har xil, y a ’ni 1 mm ga yetmay- digan turlari bilan bir qatorda 2 -8 m gacha boradigan turlari ham mavjud. Masalan, kashalotlaming y o id o s h id a (platsentasida) parazitlik qiladigan (Placentonema gi- gantissima) tunning uzunligi 8,4 m gacha boradi. 95 T o 'g arak chuvalchanglar tipi 5 ta sinfga bo'linadi: 1. Qorinkipriklilar (Gastro- tricha) sinfi; 2. Nematodalar, y a ’ni haqiqiy to'garak chuvalchanglar (Nematoda) sinfi; 3. Kinorinxlar (Kinorhyncha) sinfi; 4. Og'izaylangichlilar (Rotatoria) sinfi; 5. Qilchuvalchanglar (Nematomorpha) sinfi. T o 'g arak chuvalchanglar tipida eng k o 'p parazitlik qilib yashaydigan turlari asosan nematodalar sinfi vakillari hisoblanadi. U m um an olganda. nematodalar uchramaydigan jo y bo 'lm asa kerak. Ayniqsa, erkin hayot kechiruvchi turlari ju da keng tarqalgan. Ular shimoliy okean va den- gizlardan tortib, janubdagi ham m a dengiz, daryo va ko'llarda tarqalgan. Keyin- chalik tuproq biotsenozining tarkibiy qismiga ham aylangan. Shunday qilib, k o 'p nematodalar erkin hayot kechirish usulida qolgan b o ‘lsalar-da, lekin bir qancha tur lari o 'sim lik va hayvonlarning qoldiq chirindilari hisobiga yashashga moslashib, saprofit nematodalarga aylangan va, nihoyat, ulardan keyinchalik odam, hayvon va o'sim liklar hisobiga yashaydigan haqiqiy parazit nematodalar vujudga kelgan. Nematodalar sohasi bo'y ich a mutaxassis, amerikalik olim I.A.Kobning taxmi- niy hisobiga ko'ra, dunyoda erkin yashovchi va parazit nematodalar turlarining soni I mln.ga yaqin. A.A.Paramonovning fikriga ko'ra, nem atodalar sinfining turlari ko'pligi jihatidan hasharotlar sinfidan keyin ikkinchi o'rinni egallaydi va nematodalar sinfiga 500 mingga yaqin tur kiradi. Lekin hozirgi kunda nematodalar- ning 10 mingga yaqin turi aniqlangan xolos. Nematodalarning tanasi b o 'g 'im larg a bo'linm agan, shakli ipsimon, duksimon. urchiqsimon, limonsimon, ikki uchi in- gichkalashgan ko'rinishda, b a ’zan spiralga o'xshab o'ralgan bo'ladi. K o'pchilik nematodalarda jinsiy dimorfizm aniq ifodalangan. Odatda, erkaklari urg'ochilariga nisbatan ancha kichik va ingichka bo'ladi. Bundan tashqari, ko'pchilik erkaklari ning dum qismi gajakka o'xshab qayrilgan bo'ladi hamda dum tomonida jinsiy qo'shiiishda faol ishtirok etadigan qo 'shim cha organlari - bursa, rulek va spikula- lari joyiashgan. Umuman, nematoda so'zi yunoncha bo'lib, nemas - ip demakdir. Hozirgi vaqtda parazit nematodalar K.M. Rijikov, M.D.Sonin (1981 -y.) sistema- tikasiga ko'ra, 2 ta kenja sinfga va 19 ta turkumga bo'linib o'rganiladi. Nematodalar keltirib chiqaradigan kasalliklar nematodozlar deb aytiladi va ular chorvachilikka katta iqtisodiy zarar yetkazishi bilan birga inson salomatligi uchun ham eng xavfli hisoblanadi. Parazit nematodalami har tomonlama chuqur o'rganishda rus olim- laridan K.I.Skryabin, N.P.Shixobalova, R.S.Shuls, V.M.Ivashkin, A.A.Mozgovoy, M.D.Sonin, K.M.Rijikov, A.A.Paramonov, o'zb ek olimlaridan A .T.To'laganov, M.A.Sultonov, E.H.Ergashev, J.A.Azimov, Z.N.Norboyev, A.O.Oripov, Т. K. Qo- bilov, O.M .M avlonovlarning xizmatlari kattadir. 96 Hozirgi vaqtda MDH mamlakatlaridagi olimlar tomonidan parazit ncmatodalar bo'yicha 28 jildlik “Nematodologiya asoslari” kapital asarlar to'plami yaratilgan. Bu kitoblarga dunyo miqyosida nematodalarga oid m a ’lumotlar kiritilgan. Quyida odam, hayvon va o'simliklarda parazitlik qiladigan eng muhim ncmato dalar to 'g 'risida m a ’lumotlar kcltiriladi. O d a m a s k a rid a si (A scaris luinbricoides) yer yuzida dcyarli barcha mamlakat- larda tarqalgan. Ayrim mamlakatlarda. masalan, Yaponiyada aholining dcyarli hammasi askarida bilan zararlangan. Chunki Yaponiyada qishloq xo'jaligida odam ekskercmcntidan organik o 'g 'it sifatida sabzavot va poliz ekinlari ckiladigan may- donlarda keng miqyosda foydalaniladi. Askarida ayrim jinsli, erkagi urg'ochisidan ancha kalta, y a ’ni crkagining uzun ligi 15-25 srn, urg'ochisiniki esa 25—40 sm bo'ladi (34-rasm). Bundan tashqari, erkak askarida xipeha va dumi qorin tomoniga spiral kabi bural- gan bo'ladi. Urg'oehisining esa tanasi y o 'g 'o n va dumi to'g 'ri. Chuvalchangning oidingi uchida 3 ta labli og'iz, unda juda mayda ko'z ilg'amaydigan so 'rg 'ichlar b o ’ladi. Gavdasining keyingi uehiga yetmasdan, qorin tomonida orqa chiqaruv teshigi joylashgan. Bu teshikdan keyingi qismi dumi hisoblanadi. Jinsiy organ lari sodda tuzHishga ega. Erkaklarida jinsiy tcshik tananing orqa uehiga yaqin joyida joylashgan. (J ichkarisiga cho'zilib ketgan bittagina nay dan ibo- rat. U rg'ochilarining jinsiy teshigi tananing oidingi yarim qismida, qorin tomoni dan tashqariga ochiladi. Bu teshikdan bitta nay ketgan bo'lib, u uzoqqa eho'zilm ay ikkita shoxchaga ajraladi. Shoxchaiarning ingichka ipsimon uchi - tuxumdon, asta y o'g 'o n lash ib borgan qismi - tuxum yo'li, eng y o 'g 'o n qismi esa - bachadon deb c\‘‘ a l a a i . Askarida odamlaming ingichka ichagida parazitlik qiladi. Ichagida askarida bo'igan kishi parazitni yuqtiradigan va tarqatadigan manba bo'lib hisoblanadi. Bitta urg'ochi askarida bir kecha-kunduzda 2 00-250 mingtagacha tuxum qo'yadi (bitta askarida kamida 200 kun yashaydi ). hayoti davomida esa bir necha 10 mln. tuxum qo'yadi (250000x200=50000000). Askarida tuxumi ustidan uch qavat p o 'st bilan o'ralgan bo'ladi, ammo yangi qo'yiigan, y a ’ni kasal kishidan endi chiqqan askarida tuxumi zararlash imkoniga ega emas, u zararlash imkoniga ega bo'lishi uchun tashqarida nam muhitda kami da 15-25 kun bo'lishi zarur, shu muddat ichida zararlash qobiliyatiga ega bo'igan lichinka yeti ladi. Odam askaridasi oraliq xo'jayinsiz rivojlanadi. y a ’ni yagona xo'jaym i odam hisoblanadi. Tashqi muhitda askarida tuxumi 10 yilgacha tiriklik xususiyatini 7 - P a r a z ito lo u iy a 07 saqlashi mumkin. Ichida lichinkasi bo'lgan bunday tuxumni qaynatilmagan suv, yu- vilmagan meva-sabzavot, ayniqsa, qulupnay, usti ochiq qolgan ovqatlami iste’mol qilish orqali odam o'ziga yuqtiradi. Oshqozonga tushgan tuxumning pardasi osh- qozon shiralari (fermentlari) ta ’sirida erib ketadi, lichinka esa ichak devori orqali qonga o'tib, 10 kun davomida migratsiya qilib, jigar, yurak, o'p kag a borib aylanib yuradi. Download 6.91 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling