S d a d a y e V p a r a z I t o L o g I y a

K altain o‘yiov to bg ‘ri chokli ikki qanotlilar (B rachvsera - Q rthorrhapha) 
kenja turkumi vakillarining qanotlari kalta va kuchli, m o'ylovlari 3 b o 'g 'im li 
bo'ladi. Qurtiarining bosh kapsulasi redu.ksiyaga uchragan. G 'um bagi yopiq tipda 
tuzilgan. Imago chiqishi oldidan g 'u m b ak po'sti bosh k o'krak ustidan “t” shaklida 
yirtiladi. Bu kenja turkumga so'nalar, qitir pashshalari oilalari va boshqa ayrim ikki 
qanotlilar kiradi. Odamlar va chorva mollariga, asosan, so'nalar oilasining vakillari 
zarar keltiradi.
S o ‘nalar (T abanidaei oilasiga eng yirik qon so'ruvchi ikki qanotlilar kiradi. 
Tanasining uzunligi 2 -3 sm ga yetadi, ko'zlari yirik qizg'ish tilla rangda tovlanib 
turadi. Erkagi va yosh urg'ochisi gul nektari bilan oziqlanadi. U rg'ochi so'nalar
1 88

---

faqat u ru g ian g a n d an keyin qon bilan 
oziqlanishga o'tib, qoramollarga. odam 
va yovvoyi hayvonlarga hujum qiladi.
S o'nalar 
hayvonlar 
terisini 
sanchib- 
yalovchi yoki kesib-yalovchi o g 'iz organ- 
lari orqali kesib, shu joydan chiqadigan 
qonni so'rib oziqlanadi va 2 - 4 kundan 
so'ng suv yoki ariq bo'ylaridagi nam tup- 
roqlarga tuxum qo'yadi (72-rasm).
S o'nalar 1 yilgacha yashaydi, ammo 
qon so'rib olgan urg'ochi so'na 1 oygina 
yashaydi va shu vaqt ichida bitta urg'ochi 
so'na ariq bo'yidagi nam tuproqqa 300 ta- 
dan 3500 tagacha tuxum qo'yadi. Tuxum- 
lardan I- 2 haftadan keyin qurtlar chiqadi.
Qurilar 10-11 oygacha botqoqlikdagi or­
ganik qoldiqlar bilan oziqlanadi. Bu mud- 
dat ichida ular 6 marta po 'st tashlab, 6 yoshga kiradi. Bahorda qurtlar g 'u m b ak k a 
aylanadi. G 'um baklik davri ob-havoga b o g ‘liq bo'lib, u 6 kundan 25 kungacha da- 
vom etadi, so'ngra jinsiy voyaga yetgan qanotli so 'n a uchib chiqadi.
So'nalar chorva mollariga ko'plab hujum qilib, ulaming mahsuldorligini 
pasaytirib yubcradi. Ular hayvonlar orasida tulyaremiya, Sibir yarasi. tripanosomoz 
kabi kasalliklami tarqatadi. H o 'k iz so'nasi (Tabanus bovinus) keng tarqalgan tur- 
lardan biri hisoblanadi. So'nalar N.G. Olsufev tomonidan yaxshi o'rganilgan. 
D unyoda so'naiarning 3 mingdan ortiq turi tarqalgan, MDH da ulaming 200 ga ya- 
qin turlari aniqlangan. M.Q. Qodirovaning ma'lumotlari bo'yicha, O 'z bekistonda 
so'naiarning 49 ta turi uchraydi. So'nalarga qarshi 1-2 % li xlorofos, 2-3 % li poli- 
xlorpinin, 0,5 % li fosfamid, 1 % li karbafos kabi insektisidlar ishlatiladi.
K alra m o ‘ylov d o ira chokli ikki qanotlilar (Brachvcera-Cvclorrhapha) ken- 
ja turkumi vakillarining tanasi kichik, m o'ylovlari 3 b o 'g 'im li, lichinkasining bosh 
bo"iinti butimlay reduksiyaga uchragan. Lichinkasining p o ‘sti g ‘umbakka ayla- 
nish davrida tushib ketmasdan bochkasimon shaklga kiradi va qotib, soxta pillani 
hosil qiladi. Bu kenja turkumning 100 ga yaqin oilalari bor. Parazitlari va kasallik 
qo'zg'atuvchilarini tashuvchilariga asl pashshalar, se-se pashshalari, kulrang g o 'sh t 
pashshaiari, qon so'ruvchi pashshalar oilalari va bo'kalarning 3 ta oilasi kiradi.
AsS p a s h s h a la r (M uscldae) oilasi vakillari juda keng tarqalgan kulrang yoki 
qoramtir rangli hasharotlar hisoblanadi. Imagosi gul nektari, organik moddalar