S d a d a y e V p a r a z I t o L o g I y a

B ukur chivinlar fSim ulidae) oilasi vakillari qon so ‘ruvchi eng mayda chivinlar 
bo'lib, gavdasining uzunligi 2 - 6 mm keladi. Ayni vaqtda ularning 1000 dan ortiq 
turi aniqlangan. Bukur chivinlaming rangi k o ‘pincha qora va k o ‘kish tu s d a b o i a d i.
Urg'ochi lari urug'langandan so‘ng oqar suvlardagi o ‘simliklar va boshqa substrat­
larga 100-800 tadan tuxum q o ‘yadi. Oradan 4 - 1 2 kun o ‘tgach, tuxum dan lichinka­
lar chiqadi. u la r orqa qorin segmentidagi s o ‘rg'ichlar va ilmoqchalar yordamida 
suvdagi har xil substratlarga yopishib olib hayot kechiradi. Lichinka 5 marta tul- 
lagach (3^4 hafta davomida), maxsus pillali g ‘umbak hosil qiladi va 20-21 kun 
ichida jinsiy voyaga yetadi. Hayoti davomida 1-3 marta avlod beradi.
Urg'ochilari hayvonlarga kunduz kunlari shamol y o 'q paytda hujum qiladi. 
Hayvon qonini so'rib zaharli so'lak ajratadi, bir necha soat o'tgach, hayvon terisi
185

---

shishadi, harorati ko'tarilib yurak urishi tezlashadi. Taygada q on x o 'r bukur chivin­
lar k o 'p lab uchraydi. Ular Sibir yarasi, tulyaremiya, yapon ensefaliti, moxov kasal- 
liklarini, qoramollarda va shimol bug'ularida esa onxotserkoz, qushlarda gemo- 
spondioz kasalliklarining q o ‘zg'atuvchilarini tarqatadi.
Iskabtoparlar (Phlebotom idae) oilasi vakillari ju d a mayda bo'lib, uzunligi 
1,3-3,5 m m keladi. Ular kichik kapalakchalarga o'xshaydi. Iskabtoparlar kemiruv- 
chilar va boshqa sutemizuvchilar, kaltakesaklar hamda toshbaqalaming inlarida, 
qushlam ing uyalarida, molxonalarda, aholi turar joylarida yashaydi. Ular Yevro- 
paning janubi, O 'rta va Janubiy Osiyo hamda Shimoliy Afrikada keng tarqalgan. 
Iskabtoparlar obligat qon so'ruvchi hasharotlar bo'lib, odatda odamlarga, hayvon- 
larga tunda, issiq va dim paytlarda hujum qiladi. Qonni faqat urg'ochilari so'radi. 
Tana tuzilishi chivinlarga xos bo'lib, ulardan juda uzun m o'ylovlari b o'lishi va 
tanasida qalin, qattiq uzun tuklari borligi bilan ajralib turadi. Oyoqlari uzun va in- 
gichka, ayniqsa, oxirgi juft oyog 'i ancha uzun bo'ladi. Oyoqlari va qanotlari butun 
tanasi singari tukchalar bilan qoplangan. Otalangan urg'ochilari tuxum qo'yishdan 
oldin, albatta, qon so'rishi kerak, shundan keyingina tuxumlari rivojlanadi.
Iskabtoparlar ovqat izlab, 1,5 km dan k o 'p ro q y o 'l bosadi. Tuxum larni qo ro n g 'i 
organik m oddalarga boy, zax yerlarga qo'yadi. Bir q o'y ish d a u r g ‘ochilari 5 0 -
70 taga yaqin tuxum qo'yadi. Tuxum dan chiqqan lichinkasi chuvalchangsim on
b o'lib , tanasi 12 segm entdan tashkil top- 
gan. Lichinkalar chiriy bosh lagan organik 
m oddalar bilan oziqlanadi va 4 marta tul- 
laydi. To'rtinchi marta tullashdan keyin 
g 'u m b a k k a aylanadi. G 'u m b a k d a n voyaga 
yetgan hasharot chiqadi. T u x u m q o 'y is h d a n
to voyaga yetgunigacha qulay sharoitda 
46 kun kerak bo'ladi, noqulay sharoitda 
rivojlanish muddati ju d a ch o 'zilib ketishi 
m um kin (71-rasm).
Iskabtoparlaming qurtlari organik qol- 
diqlarga boy bo'lgan joylarda, masalan, 
g'orlar, daraxtlaming kavagi yoki sudralib 
yuruvchilar va kem iruvchilaming inlarida