S. M. Sultanova, E. V. Krivoruchko, G. T. Zakirova, A. A. Baymatov temir yo‘l transporti statistikasi

6. Pul mablag‘laridan tashqari, sotish va asosiy vositalar va boshqa 
aktivlarni hisobdan chiqarish bilan bog‘liq tushumlar qaysi 
daromadlar tarkibiga kiradi? 
a) yuk tashish: 
b) *boshqa (operatsion va realizatsiyadan tashqari); 
c) tannarx; 
d) umumiy. 
134

---

12-bob. Statistika ma’lumotlarni tahlil qilish 
 
12.1. Tahlil vazifasi va ahamiyati 
Temir yo’l transporti faoliyatini texnik iqtisodiy tahlil usullari asosida 
baholash mumkin. Ushbu tahlilning maqsadi temir yo’l transportida ishlab 
chiqarish faoliyati natijalariga ta’sir etuvchi omillarni, kamchiliklarni va 
yutuqlarni aniqlashdir. Eng muhim vazifalardan biri ishlab chiqarish sama-
radorligini o‘stirish imkoniyatlarni hisoblab chiqishdir. Tahlil qilish uchun 
asosiy manbalar statistik, moliyaviy va buxgalteriya hisobotlaridir. Hiso-
botlardan olingan barcha ko‘rsatkichlarni quyidagicha tasniflash mumkin: 
1. Iqtisodiy belgi – barcha ishlab chiqarish va harakat ko‘rsatkichlari. 
Iqtisodiy ishlab chiqarish va harakat ko‘rsatkichlari: yuk aylanmasi, 
ta’rif yuk aylanmasi, yo’lovchilar aylanmasi, daromadlar, foydalanish 
netto va brutto yuk aylanmasi. 
2. Xarajat ko‘rsatkichlari: harakat tarkibi ish ko’rsatkichlari, moddiy va 
energetik resurslar xarajatlari, xodimlar soni, ish haqi fondi.
Tahlilda mahsulotni o‘sish sura’ti va tengligi, ish hajmi o‘rtasidagi 
o‘zaro munosabatga asosiy e’tibor berish kerak. O‘zlashtirish darajasiga 
qarab tahlil ko‘rsatkichlar umumiy (sintetik) va alohida (analitik) ko‘rsat-
kichlarga ajratiladi. Lokomotiv o‘rtacha unumdorligi, yukli vagonning o‘r-
tacha unumdorligi sintetik ko‘rsatkichlar hisoblanadi. Ushbu ko‘rsatkichni 
hisoblashda qo‘llaniladigan ko‘rsatkichlar analitik deb hisoblanadi. Loko-
motiv o‘rtacha unumdorlik ko‘rsatkichining analitik ko‘rsatkichlaridan: 
yuk tashish brutto aylanmasi, tashish davomiyligi, yordamchi bosib 
o‘tilgan yo‘l foizi, texnik operatsiyalar ostida turgan vaqti va h.k.
Statistik tahlil uchun asosiy birlamchi manbalar – statistik hisobot, 
maxsus o‘tkazilgan statistik tadqiqot natijalari va bashorat ko‘rsatkichlari 
hisoblanadi. Temir yo‘l transport statistikasining ko‘rsatkichlar tizimi bir 
necha tizimchalarni biriktiradi, ular o‘rtasidagi bog‘lanish tashish ishlarini 
yuqori darajada ekanligini bildiradi.
Statistik tahlilning asosiy vazifasi lokomotiv va vagonlarning hajm 
ko‘rsatkichlari vaqt mobaynida qanday o‘zgargan va bu o‘zgarishga qaysi 
omillar ta’sir qildi degan savolga javob berish.