S. o r I f j o n o V elektromagnitizm


Download 48 Kb.
Pdf ko'rish
bet12/29
Sana11.10.2017
Hajmi48 Kb.
#17606
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   29

qutb yog‘dusi 
d eb  
n o m la n a d ig a n   ta b ia tn in g   n o d ir  h o d is a s id ir.

2 3 .3 —2 3 .4 -ra s m la rd a  s h im o liy  q u tb   y o g ‘d u s in in g  Y e r s ir tid a n  
o lin g a n   ra s m i, ja n u b iy   q u tb   y o g 'd u s in in g   u z o q   k o s m ik   k e m a d a n  
o lin g a n   ra s m in i  k o ‘rib   tu rib s iz .  B u  h o d is a   t u n d a ,  m u tta s il  e m a s , 
b a lk i  Q u y o s h d a   c h a q n a s h l a r   b o 'l i b ,   Y e rd a   m a g n it  b o ‘r o n l a r  
b o ‘lg a n   d a v r d a   k u z a tila d i.  B u n d a y   p a y td a   Q u y o s h d a n   k e la d ig a n  
z a r r a la r   o q im i  —  q u y o s h   s h a m o li  k e s k in   k u c h a y ib ,  Y e r  m a g - 
n ito s fe ra s in i  y u q o ri  e n e rg iy a li  z a r r a la r   b ila n   b o y ita d i,  m a g n it 
m a y d o n   q i y m a t in i  va  c h e g a r a la r i n in g   o ‘z g a r is h ig a ,  o d a m l a r  
s o g ‘Iig ‘in in g   o 'z g a r is h ig a   s a b a b   b o ‘la d i.  J u m l a d a n   q u tb  y o g 'd u s i 
h a m   k u z a tilish i  m u m k in .  Q u tb   y o g 'd u s i k u c h li  m a g n it m a y d o n g a  
e g a   b o ‘lg a n   Y u p it e r ,  S a t u r n   s a y y o r a la r id a   h a m   k u z a tilg a n . 
T e z lig in i  y o 'q o t g a n   m a g n ito s fe r a   z a rra la ri  o h i r  o q ib a t  v o d o ro d , 
geliy   a to m la rig a  a y la n a d i.
Y e rn in g   m a g n ito s fe ra s i  Q u y o s h d a n   k e la y o tg a n   y u q o ri  e n e r ­
g iyali  z a rra la r o q im i  -  Q u y o s h  s h a m o lin in g  yoMini to 's a d i.  Q u y o s h  
s h a m o li  fiz ik a   tili  b ila n   a y tg a n d a   ra d io a k tiv   n u r la r d a n   ib o ra t.  B u  
z a rra la r Y e rn in g   m a g n it  m a y d o n id a   L o re n s  k u c h i  t a ’s irid a  y o ‘n a -  
lis h in i  o 'z g a r tir ib ,  Y e r  s irtig a ,  k o s m ik   k e m a la r  u c h ib   y u ra d ig a n  
so h a g a  yetib  k elm ay d i.  S h u n d a y  q ilib  m a g n ito sfe ra  Y erdag i h a y o tn i 
asrab  tu ru v ch i  q alq o n  vazifasini o 't a r  ekan.  H o z iig i z a m o n d a   m ag n it 
m ay d o n n in g  asta kuchsizlan ib  borishi  Y erdagi b u tu n  organik  h ay otga 
k a tta   h a v f tu g ‘d irm o q d a .
Y u p ite r  Q u y o sh   s is te m a s id a g i  en g   y irik   p la n e ta la r d a n   biri 
b o M ish id an   ta s h q a r i,  p la n e ta la r  o ra s id a  e n g   k u c h li  v a  o 'lc h a m la r i 
e n g   k a tta   m a g n it  m a y d o n g a   h a m   e g a d ir.  U n in g   sirtid a g i  m a g n it 
in d u k siy a  Y e r s irtid a g id a n   13— 14  m a rta   k u c h liro q d ir.  Y u p ite rn in g  
k u c h li  m a g n it  m a y d o n id a g i  e le k tr o n la r n in g   L a r m o r   h a r a k a ti

p a y tid a   n u r la n a d ig a n   ra d io   t o 'l q i n l a r  
Y e r  a t r o f i d a g i   k o s m i k   k e m a l a r d a  
a lla q a c h o n  q a y d   e tilg a n .  B u  n u rla n is h  
in te n s iv lig in in g   d a v riy   o 'z g a r is h i  (9 
s o a t  55  m in u t  2 9 ,7 3   s e k u n d )   esa   bu  
n u rla n is h   Y u p ite r   b ila n   bogM iqligini 
k o ‘rsa tib   tu ra d i. 
23.5-rasm.
Y u p ite rd a  k u z a tila d g a n   q u tb  y o g ‘d u sin in g  ta sv iri  2 3 .5 - r a s m d a  
k e ltirilg a n .
Y u p ite r  m a g n it  m a y d o n in in g   o 'lc h a m la r i  s h u n d a y   k a tta k i, 
u n in g   k o 'p l a b   y o 'l d o s h l a r i   ( I o ,  Y e v ro p a ,  G a n im e d ,  K a llis to , 
A m a lte y a )  u n in g   m a g n ito s f e r a s in in g   ic h id a   h a r a k a tla n a d i.  B u  
y o 'l d o s h l a r n i n g   h a r a k a t i   tu fa y li  m a g n it   m a y d o n   i n d u k s iy a s i 
o ‘zg a rib ,  e le k tr o m a g n it  in d u k s iy a   h o d is a s i  tu fay li  (2 7 - § )  k u c h li 
e le k tr m a y d o n la ri va  e le k tr  to k la ri v u ju d g a  k e la d i,  u la r n in g  q u w a t i
I o   y o M d o sh id a  ilm iy  h is o b la rg a   k o 'r a   7 -1 0
1 2
H/ g a   e ta r  e k a n .  Y u p i-  
te r n in g   m a g n it  m a y d o n i  I o   n i  q iz d irib   tu ru v c h i  e le k tr o m a g n it 
is itg ic h g a   a y la n g a n   e k a n .  Y u p it e r   q a ’r id a   m a g n it  m a y d o n g a  
q o ‘s h im c h a   e n e rg iy a   b e r ib   tu ru v c h i  m e x a n iz m la r  b o 'l m a g a n d a , 
u n in g   m a g n it  m a y d o n i  a lla q a c h o n   s o 'n i b   q o lg a n   b o 'l a r d i.
19 0 8 -y ild a   a m e r i k a l ik   a s tr o n o m   J.X e y l  Q u y o s h   d o g 'l a r i d a  
k u c h li  m a g n it  m a y d o n   m a v ju d lig in i  o c h d i.  Bu  k a s h fiy o t  Y e rd a n  
t a s h q a r id a   m a g n it  h o d i s a l a m i n g   d a s tla b k i  k a s h f   e tilis h i  e d i. 
Q u y o s h d a  Y e rd a g id a n  o ‘n la b ,  m in g la b  m a r ta   k u c h li  m a g n it  m a y ­
d o n la r   b o rlig i  a n iq la n g a n .  Q u y o s h d a g i  k o 'p la b   a lo m a t j a r a y o n l a r  
(Q u y o sh   d o g 'la r i,  Q u y o s h   a k tiv lig in in g   dav riy  o 'z g a ris h i,  Q u y o s h ­
d ag i  u lk a n   p o r tla s h la r ,  Q u y o s h   to ji,  Q u y o s h   s h a m o li)   a y n a n  
m a g n it  m a y d o n la r  m a v ju d lig i  b ila n  b o g ‘liq d ir.
Q u y o sh   m a g n it m a y d o n i  ikki tu rg a  b o 'lib  o 'r g a n ila d i.  Q u y o s h - 
n in g   m a k r o s k o p ik   o ‘lc h a m la r g a   e g a   b o 'l g a n ,  Y e rn in g   m a g n it 
m a y d o n i  k ab i  d ip o l  m a y d o n i  m a v ju d .  U n in g   q u tb la ri  g e o g ra fik  
q u tb la r   b ila n   m o s   k e la d i.  Q u y o s h   s irtid a   b u   m a y d o n n in g   q iy m a ti 
1 0 0 — 2 0 0   m k T   ni  t a s h k i l   e t a d i ,  y a ’ni  Y e r n in g   m a y d o n i d a n  
ik k i  —  u c h   m a r t a  k u c h li.  Q u y o s h n in g   d ip o l  m a y d o n i  o 'r t a c h a  29 
s u tk a d a  o ‘z q u tb la rin i  a lm a s h tirib  tu ra d i.  Q u y o sh d a g i  tu rli ja r a y o n -  
la rn in g   d a v riy lig i  h a m   s h u   m a y d o n   q u tb la rin in g   o 'z g a r is h i  b ila n

£  
b o g
1
 liq   e k a n lig i   t a s d i q l a n g a n :   m a g n i t  
■' 
m a y d o n   Q u y o s h   h a y o t i d a ,  a k t i v l ig i d a  
s h u n c h a lik  m u h im  a h a m iy a tg a  ega.
Q u y o s h d a g i  ik k in c h i  tu rd a g i  m a g n it 
m a y d o n la r   b u   y u ld u z n in g   q a ’r id a   h o s il 
b o 'la d ig a n  m a g n it ta s m a la r d ir (ru s  tilid a g i 
^  
ilm iy   a d a b iy o td a   «jgut»  a ta m a s i  qoM lan i- 
~  -  /  t. 
la d i).  B u y o p iq  sh a k ld a g i  m a g n it  ta s m a la r  
 
n is b a ta n   in g ic h k a   b o ‘lib ,  m a g n it  m a y d o n
23 6  rasm
 
^ а п   u n in g   ic h id a g i  q u y o sh   p la z m a s in in g
b irlik d a g i  tu z ilm a s id ir .  B u n d a y   ta s m a la r  
y u ld u z n in g  h a jm id a   v u ju d g a  k elib ,  k u c h a y a d i.  B u ja ra y o n la r a so siy  
d ip o l  m a g n it m a y d o n n in g  d av riy lig i  b ila n   bogM iqligi  ta s d iq la n g a n . 
K u c h a y g a n   m a g n it  ta s m a la r   Q u y o s h   sirtig a   c h iq is h i  k u z a tila d i, 
sirtga y aq in lash g an d a bosim  k am ay ib , u la m in g  d iam etri osh ib  b o rad i. 
M a g n it  ta s m a   Q u y o s h   s irtig a   c h iq q a n   jo y la r d a   q u y o sh   d o g ‘lari 
(2 3 .6 -ra s m )  h o sil  boM adi.
Q u y o s h   dogM ari  b a ’z a n  Y e rn in g   oM ch am lari  b ila n   te n g la s h a -  
d ig a n   m a k ro sk o p ik  oM cham larga ega.  U la m in g   m ark a ziy  q ism id a g i 
te m p e r a tu r a   Q u y o s h n in g   a so siy   s irtid a n   1500— 20 00   К  s o v u q ro q  
boM gani  u c h u n ,  u la r d a n   e le k tr o m a g n it  n u rla n is h   Q u y o s h n in g  
b o s h q a  sirtig a q a ra g a n d a  4 — 6  m a rta   k a m ro q  boMadi,  k o ‘z im iz  q o ra  
d o g ‘n i  k o 'r a d i.  D o g ‘n in g   c h e tla rid a   n is b a ta n   issiq soy asi  v a  u n in g  
a tro f id a   m a s h ’alasi  -  a tro fd a g i  s irtd a n   issiq ro q  s o h a   k u z a tila d i.
Q o ra   dogM am ing b u tu n  tu z ilish i  m a g n it  m a y d o n   b ila n  bogMiq.
Q o ra   dogM arning z a m o n a v iy  te le s k o p la rd a  o lin g a n   ra s m la r id a  
d o g ‘  so y asi  s o h a s id a   fib rilla  —  to la la r  k o ‘rin a d i.  H a r  b ir fib rilla   — 
m a g n it m a y d o n  va  u n d a g i  p la z m a   h o sil  q ilg a n  ta s m a d ir.  D o g ‘n in g  
m a rk a z iy  q ism id a  biz fibrilla  u c h la rin i  k o ‘ra m iz ,  d o g 'n in g  s o y a sid a  
fa z o d a  y o y ilib  b o ra y o tg a n   fib rilla la rn in g  y o n in i  h a m   k o ‘ra m iz .
M a g n it m a y d o n n in g  k u c h li  q iy m a tla rid a   m o d d a   (p la z m a )  fa q a t 
m a g n it  m a y d o n   b o ‘y lab   s p ira ls im o n   h a r a k a tla n ib ,  y o n g a   siljiy  
o lm a y d i.  A g a r  Q u y o s h n in g   u m u m iy   s irtid a   m o d d a   k o n v e k s io n  
h a r a k a t  v o sita s id a   effek tiv   so v isa ,  k u c h li  m a g n it  m a y d o n   s irtg a  
c h iq q a n  jo y d a ,  fib rilla la rd a   m o d d a   fa q a t  fib rilla b o ‘y lab   te b r a n m a  
h a ra k a t q ila o lad i.  U n in g  sirti  sovigani  b ila n ,  konveksiya boM m agani

u c h u n   Q u y o s h   t u b i d a n   issiq lik   effek tiv  
ra v is h d a   c h iq is h i  y e ta rli  boM m aydi,  s h u ­
n in g  u c h u n  dog* n in g  ic h k i  so h asi  o d a td a -  
g id a n   s o v u q ro q   boM adi.
K e y in g i  a s t r o f iz ik   —  2 3 .7 - r a s m d a  
Q u y o s h   d o g M n in g   y o n id a   r o ‘y   b e r g a n  
n o d ir h o d is a  — 
Quyosh chaqnashini 
k o 'rib  
tu rib m iz .  Q u y o s h n in g   u m u m iy  n u rla n is h  
energiyasi o ld id a u n in g  energiyasi ju d a  k a tta  
2 3 .7-rasm.
boM ib  s e z ilm a y a p ti.  L e k in   b u   1-5  m in u t 
d a v o m   e ta d ig a n   c h a q n a s h d a   a jra lib  c h iq a y o tg a n   e n e rg iy a   m iq d o ri 
b a ’zi  c h a q n a s h la r d a  A n g re n  s h a h r id a  y u z   m in g  y ild a   q a z ib   o lin is h i 
m u m k in  boM gan  k o ‘m ir  e n e rg iy a sig a   te n g la s h a d i.  Y irik   c h a q n a s h  
Q u y o s h n in g   Y e rg a   q a r a g a n   s irtid a   r o ‘y  b e r s a ,  Y e r n in g   b u tu n  
iq lim ig a ,  o rg a n ik   h a y o tg a  k e s k in   t a ’s ir k o 'r s a tis h i  m u m k in .  L e k in  
Y e rg a   t o ‘g ‘ri  y o ‘n a lm a g a n   c h a q n a s h   h a m   Q u y o s h   s h a m o l i n i  
k e sk in   o s h irib  y u b o r ib ,  Y e rd a   q u tb   y o g ‘d u la ri,  m a g n it  b o 'r o n l a r ,  
k o 'p la b   o d a m la r n in g  sogMigMga sa lb iy  t a ’sir k o ‘rs a tis h i m u m k in .
H o ‘s h ,  b u n d a y  g lo b a l  h o d is a   q a n d a y  tu s h u n tir ila d i?   M a ’lu m  
b o M ish ic h a,  b u   h o d is a   h a m   Q u y o s h n in g   m a g n it  m a y d o n i  b ila n  
bogM iq  e k a n .  Q u y o s h   s irtig a   c h iq q a n   m a g n it  ta s m a la r   h a r a k a td a  
boMadi. A y rim   h o lla rd a  y o ‘nalishi tesk ari, yoki sh u n g a  y a q in  boM gan 
m a g n it  m a y d o n l a r   b ir - b ir ig a   y a q in la s h is h i  m u m k in .  U l a r   u z o q  
v a q t  t i n c h ,  y a q in   tu r is h i  h a m   m u m k in ,  lek in   b a ’z a n   ta s h q i  t a ’s ir- 
la r o stid a   b irla s h ib ,  n e y tra lla n is h i  m u m k in .  B u n d a  m a g n it m a y d o n  
e n e rg iy a s i  a jra lib   c h iq ib ,  ra d io ,  in fra q iz il,  yorugM ik  n u r l a r id a , 
u ltra b in a f s h a  va re n tg e n  s o h a la r id a   k u ch li 
n u r la n is h ,  k a tta   e n e rg iy a li  z a r r a la r  o q im i 
h o sil  q ilish i  m u m k in .  Z a ry a d li  z a r r a la r  
a tro fd a g i  m a g n it  k u c h   c h iz iq la ri  b o ‘y lab  
h a r a k a t l a n i b ,   u l a r n i n g   n u r l a n i s h i   b u  
k u c h   c h iz iq la r in i  y a q q o l  k o ‘rish   im k o - 
n iy a tin i  y a ra ta d i.  U ltr a b in a f s h a   n u rla r d a  
o l i n g a n   2 3 . 8 - r a s m   m a n a   s h u   n o d i r  
i m k o n i y a tn i   n a m o y i s h   e ta d i.  R a s m d a  
Q u y o s h n in g   sirti  q o r o n g ‘u   boMib  k o ‘r in -  
23.8-rasm.

m o q d a ,  c h u n k i  te m p e r a tu ra s i  5 7 0 0 K  boM gan  sirt a s o s a n   yorugM ik 
n u rla rin i  c h iq a ra d i.
Q u y o s h n in g   y u q o ri  a tm o s fe r a   q a tla m la ri 
Quyosh  toji 
d e b  
n o m la n a d i.  T o jd a n  u ltra b in a fs h a  n u r  c h iq ish i  to jn in g  te m p e ra tu ra s i 
b ir  n e c h a   m illio n   К   ga  y e tis h id a n   d a ra k   b erad i.  K e ltirilg a n   2 3 .8 - 
ra sm   b u n d a y   y u q o ri  te m p e r a tu r a   a y n a n   m a g n it  m a y d o n   k u c h li 
boM gan  s o h a la r d a   s h u n d a y  y u q o ri  e k a n lig in i  k o ‘rs a tm o q d a .
Q u y o s h   s irtid a n  ta s h q a r ig a  c h iq q a n  m a g n it  ta s m a la r y u q o rig a  
c h iq q a n   s a ri  k e n g a y a d i,  ta s m a d a g i  m a g n it  in d u k s iy a   k a m a y a d i. 
M a y d o n d a  s p ira ls im o n  tra y e k to riy a la r b o 'y ic h a   h a ra k a tla n a y o tg a n  
z a ry a d li  z a r r a la r ,  tezlig i  va  e n e rg iy a si  k a tta   boM ishiga  q a r a m a y , 
y u ld u z n i  ta r k   e to lm a y d i.  Z a r r a la r   s p ira ls im o n   h a r a k a ti  p a y tid a  
m a g n it  k u c h   chizig M n in g   y u q o ri  q is m id a ,  m a y d o n   k u c h s iz r o q  
boMgan  s o h a d a  yigMlib q o lish i b u   ra s m d a  ta sd iq  to p m o q d a .
Q u y o s h   to jid a g i  m o d d a   z ic h lig i  k ic h ik  boM gani u c h u n   to jn in g  
o p tik   n u r l a n is h i   Q u y o s h   d is k in in g   n u r la n is h id a n   k ic h ik   boM adi. 
T o jn i  u l t r o b i n a f s h a   va  r e n tg e n   n u r la r d a g i  r a s m la r d a   k o ‘ris h  
m u m k in .  YorugM ik  n u rla rid a  to jn i  k o ‘rish n in g   d astlab k i  im k o n iy a ti 
Q u y o s h   tu til is h i  h o d is a s id a   e d i,  Q u y o s h n in g   g a r d is h in i  O y  t o ‘s- 
g a n   p a y td a   to jn i  k o ‘rish   m u m k in   ed i.  H o z irg i  p a y td a   k o s m ik  
a p p a r a tla r d a g i  te le s k o p la r d a   Q u y o s h   d isk in i  d u m a lo q   t o ‘siq  b ila n  
y o p ib ,  to jn in g   ra sm in i  o lish   m u m k in .  Q u y id a   k e ltirilg a n   2 3 .9 - 
ra s m d a   Q u y o s   to jin in g   u m u m iy   sh a k li  h a m   m a g n it  m a y d o n la r  
b ila n   bogM iqligi  y a q q o l  k o ‘r i n ib   tu r ib d i.  R a s m n in g   m a r k a z iy  
q is m ig a ,  t o ‘s iq n in g   s irtig a   Q u y o s h n in g   u ltr o b in a f s h a   n u r la r d a  
o lin g a n   b o s h q a   ra s m i jo y la s h tirilg a n .
K u c h li   m a g n i t   m a y d o n   b o M m a g a n ,  y o k i  m a y d o n   k u c h  
c h iz iq la r i  y o p iq   b o M m a s d a n ,  fa z o g a  
c h iq ib   k e tg a n  jo y la rd a   y u q o ri  te m p e r a  - 
tu ra li  z a rra la r h o sil  boM m aydi ,  n is b a ta n  
k ic h ik  te z lik k a  ega boM gan  z a rra la r h a m  
Q u y o s h d a n   u z o q la s h ib ,  Q u y o s h   s h a -  
m o lig a   h is s a   q o ‘s h a d i .  Q u y o s h n i n g  
re n tg e n   n u r la r id a   o lin g a n   ra s m la r id a  
b u n d a y   s o h a la r   q o r o n g 'u ,  q o ra   boMib
23.9-rasm.
 
k o ‘rin a d i,  to jli  te s h ik   d e b   n o m la n a d i.

S a m o d a g i  a y rim   n e y tro n   y u ld u z la r d a   Y e rd a g id a n   1 0
1 3
— 1 0
1 4  
m a r ta   k u c h li  m a g n it  m a y d o n la r   m av ju d lig i  a n iq la n g a n .  B u n d a y  
m a y d o n la r d a   m o d d a n in g   x o ssalari  b u tu n la y  o 'z g a r ib   k e ta d i.
E le k tro n la r n in g   m a g n it m a y d o n d a g i  L a r m o r  ( s ik la tro n )  c h a s ­
to ta si  oM chansa,  u n g a  q a ra b  m a g n it  m a y d o n  in d u k siy a s in i a n iq la s h  
m u m k in .  K v a n t m e x a n ik a sig a  k o ‘ra te b ra n m a  yoki  a y la n m a   h a ra k a t 
b o r jo y d a  e n e rg iy a   k v an tlari  E =   h v  g a ten g .  S h u n in g  u c h u n  k u ch li 
m a g n it  m a y d o n d a   n u rla n is h   sp e k trid a   L a r m o r   c h a s to ta s ig a   m o s  
y u tis h   c h iz iq la ri  k u z a tilis h i  m u m k in .  H a q iq a ta n ,  a y rim   n e y tro n  
y u ld u z la r  n u r la n is h   s p e k trid a g i  y u tilish   c h iz iq la r ig a   a s o s a n   u la rd a  
ta b ia td a g i  e n g   k u c h li  m a g n it  m a y d o n la r   ( = Ю |
0
Г )   m a v ju d lig i 
a n iq la n a n .  B u  n a tija la r b o sh q a   ilm iy u su lla r b ila n   h a m  ta sd iq la n g a n .
K o sm ik  fa z o d a  tu m a n lik  d eb   n o m la n a d ig a n   o b y e k tla r m av ju d . 
U la r n in g   o M ch a m la ri  a y rim   h o lla rd a   g a la k tik a la r  o M c h a m la rig a  
te n g la s h a d i.  B u   t u m a n l ik l a r   a s o s a n   s iy ra k   v o d o r o d   g a z id a n , 
c h a n g d a n   ib o rat boMadi.  0 ‘tm ish d a  va kelajak d a b u n d a y  tu m a n lik la r 
k a tta   -  k ic h ik  y u ld u z la m i  h o sil  q ila d ig a n   m o d d a n in g   m a n b a s id ir.
T u m a n lik la r n in g   a y rim   ra sm la ri  u la rn in g   s h a k lid a g i  a s s im - 
m e triy a n i,  g a z n in g   fa z o d a g i  p a ra lle l  c h iz iq la r   -  m a g n it  m a y d o n  
c h iz iq la ri  b o 'y la b   c h o ‘z ilish in i  k o 'r s a ta d i  B u n i  ta s d iq lo v c h i  ilm iy  
ra s m la r n i  m a s a la n   N .G .B o c h k a r y o v n in g   « М а г н и т н ы е   п о л я   в 
к о с м о с е »   k i t o b id a   k o 'r is h   m u m k in .  L e k in   b i r   ji n s li   m a g n it 
m a y d o n la r  fa q a t y u ld u z la r a ro   fa z o d a   boM ishi  m u m k in .  Y u ld u z la r 
v a  y u ld u z la r   y a q in id a g i  k o m p a k t 
tu m a n lik la rd a g i  m o d d a  ta q sim o tig a  
m a g n it  m a y d o n la r   h is s a   q o ‘s h a d i.
L e k in   b u n d a y  m a y d o n la r n in g  tu z i- 
lish i  Q u y o s h   m a g n it  m a y d o n i  k ab i 
m u ra k k a b   boM gani  u c h u n   k u z a ti- 
la d ig a n   m o d d a   ta q s im o tin in g   m a g ­
n it  m a y d o n   b ila n   b o g ‘liq lig in i  tu -  
s h u n is h   o s o n   e m a s .
2 3 . 1 0 -ra s m d a  y u ld u z   p o rtla s h i 
n a tija s id a   h o s il  boM gan  p la n e ta r  
tu m a n lik la rd a n  b irin in g  kosm ik tas- 
23. i i-rasm.

viri  k eltirilg an .  Y u ld u z la rn in g  b arch asi  sferik sh a k ld a   b o 'lg a n i  h o ld a  
u la rd a n   hosil  b o ‘lgan  tu m a n lik  b u n d a y  m u ra k k a b  sh ak ld a  b o ‘lishini 
q a n d a y   tu s h u n tir is h   m u m k in ?   O lirn la r  b u n i  y u ld u z n in g   m a g n it 
m a y d o n i  b ila n   tu s h u n t ir is h a d i.  P o r tlo v c h i  y u ld u z   m u r a k k a b  
s h a k ld a g i  m a g n it  m a y d o n g a   ega.  U la rn in g   k u c h la n g a n lig i  a y rim  
h o lla rd a  Q u y o sh d a g i  m a g n it m a y d o n la rd a n  o ‘n la b  -  m in g la b  m a rta  
o rtiq   b o 'lis h i  m u m k in .  P o rtla s h   p a y tid a   io n la s h g a n   m o d d a   b u  
m a y d o n n i   s e z ib ,  n o s im m e tr ik   ta r q a la d i  va  r a s m d a g i  a lo m a t 
ta q s im o tn i  h o s il  q ila d i.
K o s m ik   e le k tr o d in a m ik a   fa n id a   m a g n it  m a y d o n la r  h a tto k i 
k o s m ik  b u lu tla r d a n   y u ld u z la rn i  h o sil  b o 'lis h id e k  g lo b a l ja r a y o n d a  
h a m   a h a m iy a li  e k a n lig i  k o ‘rsa tila d i.
Savol va  masalalar
23.1.  Y er m agnit  m aydonining m anbai nim ada?
23.2.  Yerning m agnit  m aydoni vaqt o ‘tishi bilan  qanday o ‘zgaradi?
23.3. Y erning  m agnit  m aydoni Yerga nisbatan  qim irlam ay turadim i?
23.4.  M agnitosferadagi zarralar qanday harakatlanadi?
23.5.  Q utb yog‘dusi  qanday hosil bo'ladi,  qanday paytlarda kuzatiladi?
23.6.  Y er m agnit m aydoni qutblarining almashinishi qanday oqibatga 
olib  kelishi  m um kin?
23.6.  Q uyosh sham oli  nim adan iborat?
23.7.  Q uyoshning  m agnit  m aydoni Yernikidan  qanday  farq qiladi?
23.8.  Quyosh dog‘lari  qanday hosil  bo'Iadi?
23.9.  Q uyosh chaqnashi  nim adan  iborat?
23.10.  Quyosh  toji  nim adan iborat?
23.11.  Koronal teshik deb nimaga aytiladi?
23.12.  Yer magnit maydonining eneigiya zichligining eng katta qiymatini 
hisoblang. Yersirtidan planeta radiusi masofasida maydon shunday qiymatga 
ega deb  hisoblab,  m agnitosfera energiyasini  baholang.  Energiya zichligini 
hisoblash  form ulasi:  w  =  B 2 /  2/
j
0
23.13.  N e y tro n   yulduz  sirtidagi  m agnit  induksiya  =  101ОГ   b o ‘lsa, 
undagi  m agnit  energiya  zichligini  hisoblang.  Q an cha  m odda  energiyasi 
ushbu m agnit  m aydon  energiyasiga tengashishi  m um kin?

T o k li  о  tk a z g ic h   m a g n it  m y d o n g a
.  .  . 

• 

,  ■  , 



0/N   Xoll  kuchlanishi
k i n t i l s a ,   to k n i   t a s h u v c h i   h a r a k a t d a g i  
|  y i
z a ry a d la r g a   L o re n s   k u c h i   t a ’s ir   e ta d i. 

  I 
/ \
B u n i n g   o q i b a t i n i   b a t a f s i l   o ‘r g a n i s h  
\   \ 
y  
( /  
u c h u n   o ‘tk a z g ic h   m u n t a z a m   (p a ra lle lo - 
J 
/  
j  Ynnnin-iin/gu* 
p ip id )  sh a k lg a   eg a  d e b   h is o b la y lik   (2 4 .1 -
2 4   1 
-  KQSfYl
r a s m ) . 
0
‘t k a z u v c h a n l i k   z a r r a la r i n i n g
ta rtib li  h a r a k a t  te z lig i  v  b o ‘lsin .  M a g n it  m a y d o n   in d u k s iy a s i  В 
o 'tk a z g ic h n in g  y o n  s irtla rid a n  b irig a  tik  v a y e ta rlic h a  k ic h ik  b o ‘lsin. 
M a y d o n n in g   k ic h ik lig i  s h u n d a y   b o 'l is h i  k e ra k k i,  o ‘tk a z g ic h d a  
z a rra la m in g   a y la n m a  h a r a k a ti k u z a tilm a s in .  Z a rra g a  t a ’s ir e tu v c h i 
L o re n s  k u c h i  o ‘tk a z g ic h n in g   m a g n it  m a y d o n g a   p e ф e n d e k u l a r  
jo y la s h g a n  y o n   s irtla rid a   ( r a s m d a  y u q o rig i  sirtd a )  e rk in  z a r y a d la r ­
n in g .  o rtis h ig a ,  q a r s h i  s ir td a   u la r n in g   k a m a y is h ig a   o lib   k e la d i. 
Z a ry a d la rn in g  b u n d a y  q a y ta  ta q s im o tid a n  v u ju d g a kelgan  q o 's h im -  
c h a  elektr m a y d o n   E ±  t a ’siri L o re n s k u c h ig a  ten g lash g a ch  to 'x ta y d i: 
eE±  =  evB =>  E ±  =  vB. 
(24.1)
0
‘tk a z g ic h n in g   k o ‘n d a la n g   y o ‘n a lis h d a g i  o ‘lc h a m i  (m a g n it 
m a y d o n g a   tik   va  E L  m a y d o n   b o 'y la b )   b  b o ‘lsa,  o ‘tk a z g ic h n in g  
k o ‘n d a la n g  y o ‘n a lis h id a     =  bvB  k u c h la n is h  v u ju d g a  k elad i  (X oll 
k u c h la n is h i)  v a  u n i  ta jr ib a d a   o 'I c h a s h   m u m k in .
B u   h o d is a   E .X o ll  ta r a f id a n   1 8 7 9 -y ili  k a s h f  e tilg a n   v a  u n in g  
ism i b ilan  atala d i.
X o ll  k u c h la n is h in in g   is h o ra s i  o 'tk a z u v c h a n lik   z a ry a d la r in in g  
ish o rasi b ila n  b o g ‘liq b o 'lib ,  b u  is h o ra n i ta jrib a d a  an iq lash   im k o n in i 
b erad i.  T a jrib a  m e ta lla rd a n  b o s h q a  o 'tk a z g ic h la r b ilan  o 'tk a z ilg a n d a  
( y a rim o 'tk a z g ic h la r ,  e r itm a la r , g a z la r),  b u  h a m   o 'tk a z g ic h  h a q id a  
m u h im   m a ’lu m o td ir .  B u n d a n   ta s h q a r i  X o ll  k u c h la n is h ig i  q a ra b  
z a rra la m in g   o 'r t a c h a   ta rtib li  h a r a k a t  te z lig in i  a n iq la s h   m u m k in , 
b u  esa m ik ro sk o p ik  m a ’lu m o td ir.
T e z lik n i  to k  z ic h lig i  o rq a li  ifo d a la y lik :
j   =  nev, 
v  =  ^ ~ , 
ne

B u yerdagi  R H  —  Xoll  koeffitsiyenti d eb  atalad i. X oll effekti b o 'y ic h a  
ta jrib a   q o 'y ilib ,  RH  o ‘lc h a n s a ,  o ‘tk a z u v c h a n lik   z a ry a d la r in in g  
k o n se n tra tsiy a si n a n iq la n a r ekan.  S h u n in g  u c h u n  X oll effekti  yangi 
m a te ria lla r  b ila n ,  y a r im o ‘tk a z g ic h la r  b ila n   ish lo v ch i  o lim la rn in g  
m u h im   ilm iy   q u ro lig a   a y lan g a n .  T a jrib a d a   q o 'lla n ilu v c h i  m a te ria l 
X o ll  k o e f fits iy e n ti  va  m a g n it  in d u k s iy a   m a ’lu m   b o ‘ls a ,  X o ll 
k u ch lan ish ig a k o ‘ra  to k  k uchini aniqlash m u m k in . A ksin cha to k  k uchi 
m a ’lu m   b o 'ls a ,  u n g a  k o 'r a   m a g n it  m a y d o n n i  o 'lc h a s h   m u m k in .
F iz ik a d a  X o lln in g  k v an t effekti  h a m   o c h ilg a n .  U n in g  x o ssalari 
m o d d a n in g   k v a n t x o ssa la ri  b ila n   tu s h u n tir ila d i  v a  b u   h o d is a n in g  
k u z a tilis h i  h a m   o s o n   e m as.  K v a n t  X o ll  effek ti  a to m   fiz ik a s id a  
0
‘ig a n ila d i.
Download 48 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   29




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling