S. o r I f j o n o V elektromagnitizm


(21.3) B u n d a n   a y la n is h   ra d iu s in i  to p a m iz : m9x I B '


Download 48 Kb.
Pdf ko'rish
bet11/29
Sana11.10.2017
Hajmi48 Kb.
#17606
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   ...   29

(21.3)
B u n d a n   a y la n is h   ra d iu s in i  to p a m iz :
m9x
I B '
D e m a k   m a g n it  m a y d o n   in d u k siy a si  o s h ish i  b ila n   a y la n is h  
ra d iu si  k ic h r a y a r   e k a n .  A y la n ish   c h a s to ta s in i  to p a y lik :
2
k
R 
2
 nm  


B u s ik la tro n  c h a s to ta   —  L a r m o r c h a sto ta si  d eb   n o m la n a d i.  M a g n it 
m a y d o n d a g i  z a ry a d li  z a rra n in g   a y la n is h   c h a s to ta s i  f a q a t  m a g n it 
m a y d o n   in d u k siy a sig a  bogM iq e k a n .  A g a r m a y d o n  b ir  jin s li  boM sa, 
u n d a g i  b a r c h a   e le k tr o n la r  b ir   xil  c h a s to ta   b ila n   a y la n a r   e k a n . 
A y la n is h   b ila n   b irg a  m a g n it  m a y d o n   k u c h   c h iz iq la ri  b o ‘y la b  
<9ц

te z lik   b ila n   il g a r i la n m a   h a r a k a t   m a v ju d lig in i  h is o b g a   o ls a k , 
tra y e k to riy a   s p ira ls im o n   b o ‘lish in i  k o 'ra m iz .
Z a r r a n in g   m a g n it  m a y d o n d a g i  a y la n m a   h a r a k a tin i  im p u ls  
m o m e n ti  b ila n   ta v sifla sh   m u m k in :
Z ary ad li  z a rra  a y la n m a   h a r a k a tid a  a y la n m a  to k   1=   -e у h o sil  q ilad i. 
Bu  to k   m a g n it  m a y d o n  v a  u n in g  oM chovi  b o 'lg a n   m a g n it m o m e n t 
h o sil  q ilad i:
B u  ikki  m iq d o r   b i tta   z a r y a d n in g   a y la n m a   h a r a k a ti  tu fa y li  h o s il 
b o ‘lgani  u c h u n ,  u l a r   b ir - b ir ig a   m u ta n o s ib d ir :
Z a r r a n in g   m a g n it  v a   m e x a n ik   m o m e n tla r i   o r a s id a g i  m u t a n o -  
s ib lik   k o e ffits iy e n ti  e/2 m  f iz ik a n in g   m u h im   d o im iy la r id a n   h i s o b ­
la n a d i.
Z a rra   h a r a k a tid a  h o sil  q ilg a n   d o ira n i
m a g n it  o q im   k e sib   o ‘ta d i.  B u   m iq d o r   h a m   z a r r a n in g   m a g n it
m o m e n ti  b ila n   m u ta n o s ib   e k a n .  H a q iq a ta n , 
Ф  
= ( В /  Г)1Б = ( В /  I)p m,
В 
В 
В  2 n m  
2nm  
b u   y erd a: 
7
  = —   = 
= - p -   -   d o im iy   s o n ,
S h u n d a y   q ilib ,  z a ry a d li  z a r r a n in g   m a g n it  m a y d o n d a g i  a y la n m a  
h a r a k a t i  
u c h   fiz ik   m iq d o r:  L,  pm,  Ф   b ila n   ta v s ifla n s a ,  u la r   b ir -  
b irig a   m u ta n o s ib   b o M a r e k a n ,  u la rd a n   b in n in g   o ‘z g a ris h i  b o s h q a -  
la rin in g   h a m   o 'z g a ris h ig a   o lib   k e la r e k a n .
M ag n it m o m e n tpm ni  hisoblaylik.  / =   e y v a  5 =   n R 2 deb c h a sto ta 
y v a   a y la n is h   ra d iu s i  R  u c h u n   (2 1 .3 )— (2 1 .4 )  ifo d a la rn i  is h la tib , 
m a g n it  m o m e n t  u c h u n   q u y id a g i  ifo d a n i  o la m iz :
L  =  m vx R.
(21.5)
Pm  =  l S -
(
2 1
.
6
)

(
2
1
.
8
)

22-§.  Zaryadli  zarraning bir jinsli  bo‘lmagan 
magnit  maydondagi  harakati
M a g n it  m a y d o n   fa z o d a   a s ta - s e k in   o ‘z g a - 
ru v c h i  boM sin.  A s ta - s e k in   d e g a n in in g   m a ’n o si
— 
z a r r a   tr a y e k t o r i y a s i n in g   b i r   h a l q a s in in g  
o M c h a m la rid a   m a y d o n n in g   fa rq i  j u d a   k ic h ik  
boMsin.  N o te k is  m a y d o n   k u ch  ch iziq lari  p arallel 
boM m ay,  b ir - b ir ig a   y a q in la s h ib   (y o k i  u z o q -  
la sh ib )  b o ru v c h i  c h iz iq la r d a n   ib o ra t  boM adi. 
M a g n it  k u c h   c h iz iq la r in in g   b ir-b irig a   y a q in - 
lash u v i  —  m a y d o n   in d u k s iy a s in in g   o s h is h in i 
b ild ira d i.  B u n d a y   m a y d o n d a   h a ra k a tla n u v c h i 
z a ry a d li  z a rra   s p ira ls im o n   tra y e k to riy a g a   eg a 
boM sada,  b u   s p ira ln in g   ra d iu si  m a y d o n g a   m o s  ra v ish d a   o 'z g a r ib  
b o ra d i  ( 2 2 .1 -ra s m ):  m a y d o n   k u c h li  boM gan  s o h a g a   (2 1 .3 )  f o r m u ­
laga  m u v o fiq   a y la n ish   ra d iu si  b o rg a n   sari  k ic h ra y a d i,  a y la n is h  
c h a s to ta s i e s a   (2 1 .4 )  fo rm u la g a   m u v o fiq  o s h ib   b o ra d i.
L o re n s   k u c h i  te z lik k a   tik   boM gani  u c h u n ,  z a rra n in g   toMiq 
te z lig i,  im p u ls i  va  k in e tik   e n e rg iy a si  s a q la n is h i  y u q o rid a   a y tilg a n  
e d i.  B ir jin s li  boM m agan  m a y d o n d a g i  b u n d a y   h a r a k a t  p a y tid a   L, 
pin,  Ф  m iq d o r la r   h a m   s a q la n is h in i  k o ‘rsa ta y lik .
Z a r r a n in g   h a r a k a t  te n g la m a s i
d v  

p 
 —   =  civ  x  В . 
d t  
4
(
2
2
.
1
)
s h a k ld a   ifo d a la n a d i.  N o te k is   m a y d o n d a     o ‘q in i  m a y d o n n in g  
s im m e tr iy a   o ‘qi  b o 'y la b   jo y la s h tir a v lik   ( 2 2 .2 -ra s m ) .  B ir  jin s li 
m a y d o n d a   fa q a t  Bz  ta s h k il  e tu v c h i  boM adi,  b ir jin s li  b oM m agan
m a y d o n d a  q o ‘s h im c h a   BR  tashkil 
e tu v c h i  h a m   p a y d o   boM adi.  B ir 
j i n s l i   m a y d o n d a   z a r r a   s p i r a l  
tra y e k to riy a   b o ‘y lab   v-  d o im iy  
te z lik  b ila n   ilg a rila n m a   h a r a k a t-  
l a n a r   e d i.  N o t e k i s   m a y d o n d a  
in d u k s iy a   v e k to rig a   tik   boM gan

L o re n s  k u c h i  z  o ‘q ig a   tik   boM m ay d i  (ra s m g a   q a ra n g )  v a     o 'q i  
b o 'y la b   tash k il  etu v c h isi  Fz  p a y d o   boM adi.  K u c h n in g   b u   ta s h k il 
e tu v c h isi  z a r y a d n in g   is h o ra s i  va  te z lik n in g   y o ‘n a lis h id a n   qatM 
n a z a r  m a y d o n   in d u k s iy a si  k u c h s iz   boM gan  ta ra fg a   y o ‘n a la d i.
F2  k u ch   t a ’sirid a   m a g n it  m a y d o n n in g   k u ch li  s o h a sig a  y a q in la - 
s h a y o tg a n  z a r r a n in g   ilg a rila n m a   h a r a k a t tezlig i  vz k a m a y ib   b o ra d i 
v a  s h u n g a   m o s   sp ira l  h a lq a la r in in g   o ra s i  k ic h ra y ib   b o ra d i.  M a y ­
d o n n in g  b iro n   n u q ta s ig a  b o rib  te z lik  m o d u li  o ‘z g a rm a g a n  h o ld a   v* 
n o lg a  a y la n a d i,  ilg a rila n m a  h a r a k a t t o ‘x ta y d i,  s o ‘n g ra  z a rra   o rq a g a  
h a r a k a tla n a   b o s h la y d i.  M a y d o n n in g   k u c h li  s o h a s id a n   a k s la n is h  
h o d isa si  ro ‘y  b erad i.
F2  k u c h n i  h is o b la s h g a   o ‘ta y lik .  M a g n it  in d u k siy a   va  te z lik n i 
ikki  tash kil e tu v ch ig a ajratib :  В  =  Bz +  B R,  v  =  vz  +  v± ,  h a ra k a t te n g - 
la m a a s in i  k o ‘ch ira y lik :
=  q { v z *  Bz + v z x  Bx  +  v± x  Bz  + v± x  BR}. 
(22 .2)
B u  y e rd a   v e k to r k o ‘p a y tm a  x o s s a la rig a   k o ‘ra  vz x  Bz  =  0 . 
qvL  x  B. 
k o ‘p a y tm a   a y la n m a   h a r a k a tin in g   s a b a b c h is i,  a y la n a   m a rk a z ig a  
y o 'n a lg a n   k u c h n i  ta s h k il  e ta d i.  qvz x B ±  k u c h n in g   y o 'n a l i s h i  
z a rra n in g   v±  tezlig i  b ila n   m o s   k e la d i,  n o te k is  m a g n it  m a y d o n d a g i 
h a ra k a td a  z a rra n in g  b u n d a y  tezlig in in g  o 'z g arish ig a sab a b ch i  boMgan 
k u c h n i  ta sh k il  e ta d i.  B u  ikki  ( qvL  x Bz  va  qvz  x  Bx )  k u c h la r y o 'n a -  
lish jih a td a n   ^ o ‘qig a tik  te k islik d a  y o ta d i.
Z a r r a n i n g   i l g a r i l a n m a   h a r a k a t i n i   o 'r g a n i s h   m a q s a d i d a  
t e n g l a m a n i   v.  v e k to rg a   s k a ly a r  k o ‘p a y tira y lik .  T e n g la m a n in g
o ‘n g   ta r a f id a   fa q a t  b ir   k o ‘p a y tm a   Fz  =  qvz 
x  BR j  = - q v .v x BR 
q o la d i,  u n i n g   q i y m a t i n i   h i s o b l a s h d a   u n d a g i   u c h c h a l a   v e k t o r  
o ‘z a r o   t i k l i g i   h i s o b g a   o l i n d i .   T e n g l a m a n in g   c h a p   t o m o n i
....
2
  A
boM ib,  te n g la m a   q u y id a g i  s h a k lg a
_  dv 
dv. 
d
m v, —  =  mv, — -   = —  
'  dt 
'  dt 
dt
keladi:

/
M a y d o n n i n g   k o ‘n d a l a n g   t a s h k i l  
e tu v c h is i  BR  g a  ifo d a   to p is h   u c h u n    
o ‘q ig a   tik   jo y la s h g a n   R  ra d iu s li  v a   Az
22.3-rasm.
 
q a lin lik k a   eg a boM gan silin d rn i  t a s a w u r
e ta y lik   (2 2 .3 - r a s m ) .  M a g n it  m a y d o n   u z lu k siz   boM gani  u c h u n  
s ilin d rg a   k iru v c h i  va  c h iq u v c h i  m a g n it o q im la r te n g   boM adi:
ф B d S   =  0,
5
7
t
R 2 B
z
  + 2 n R A zB R  =  n R 2 (Bz  + ABZ), 
b u   y e rd a   2
k
RA
z
B
r
  —   y o n   s ir tid a n   ts ilin d rg a   k iru v c h i  m a g n it 
induksiya o q im i.  B u n d an :
R A B , 
R d B ,
BR  =
2  Az  
2  dz
(22.4)
(2 2 .3 )  d a g i 

 
te z lik n i  a y la n is h   d a v ri 
T
 
o rq a li  ifo d a la y lik : 
=  2 
n R / Т
 
U n d a  te n g la m a  q u y id ag i shaklga  keladi:
- q v z ■
2 n R   R  5 B 7
  2  dz 
d_ 
dt
— 7lR2 
T
dBT
cz
dBz
~dt
f
m v r
~Pn
dB,
dt
(22.5)
B o s h q a   t o m o n d a n   m v2
,  /  
2
  =  E  -  E ±  boM ib,  b u   y e rd a g i  z a r r a ­
n in g   toMiq  en e rg iy a si   m a g n it  m a y d o n d a   o ‘z g a rm a s   m iq d o rd ir.
(2 1 .1 0 )  g a  m u v o fiq   E±  =  p mB  ,  d e m a k :
d_
dt
/  
2
 ^ 
mv.
(
2 2
.
6
)
(2 2 .5 )  v a  (2 2 .6 )  ni  so lis h tirib ,  pm  =  const  d e g a n   x u la sa g a  k e la m iz . 
2 7 -§   d a   z a r r a n in g   m a g n it  m o m e n ti  in v a ria n tlig i  e le k tr o m a g n it 
in d u k s iy a   q o n u n ig a   a s o s la n ib   is b o tla n g a n .  Z a r r a n in g   m a g n it 
m o m e n ti  b ila n   b irg a   u n g a   bogM iq  boM gan  z a r r a n in g   m a g n it 
m a y d o n d a g i  im p u ls  m o m e n ti   va  za ry ad li  z a rra  tray e k to riy a sid a g i

c h u lg ‘a m la r  o rq a li  m a g n it o q im   Ф  h a m   s a q la n a d i.  D e m a k ,  m a g n it 
m a y d o n d a g i  z a ry a d li  z a rra   u c h u n :
v  =  const, 
  =  const, 
E   =  const,
Pm  =  E x  /  В  =  const,
Ф  =  B S  = const, 
(22.7)
L  =  m vy R  =  const.
B u   s a q la n is h   q o n u n la r i  k o ‘p   h o lla r d a   z a r r a n in g   m a g n it  m a y ­
d o n d a g i  h a r a k a tin i  h a r a k a t  te n g la m a s ig a   m u r o ja a t  e tm a s d a n o q  
o ‘rg a n is h   im k o n in i  b e ra d i.  M a s a la n   pm  =  Е± /  В  =  const  te n g lik k a  
m u v o fiq   z a rra   m a y d o n n in g   k u c h li  s o h a s ig a   y a q in la s h ib   b o rg a n i 
sari  ( В  o s h g a n   s a ri),  u n in g   a y la n m a   h a r a k a t  e n e rg iy a si  Ex  h a m  
o sh ib  b o ra d i,  d e m a k  ilg arilan m a h a ra k a ti  sekinlashib b o ra d i va b iro n  
n u q ta d a   E ±  =  E   b o ‘lg a n id a   ilg a rila n m a   h a r a k a t  t o ‘x ta y d i,  b u   esa 
z a r r a n in g   a k s la n is h   n u q ta s id a   m a y d o n   q a n d a y   bo M ish ini  to p is h  
im k o n in i  b e ra d i.  B u n d a n   k e y in   z a r r a   a y la n m a   h a r a k a tin i  d a v o m  
e ttirib ,  m a y d o n   k u c h s iz r o q   boM gan  s o h a g a   q a y ta d i.  Z a r r a n in g  
m a g n it  m a y d o n n in g   k u c h li  s o h a s id a n   a k s la n is h i  sifa t  j i h a t d a n  
y u q o rid a   h a m   ta h lil  e tilg a n d i.
S h u n d a y   q ilib ,  z a r y a d li  z a r r a   m a g n it   m a y d o n n in g   k u c h li 
s o h a s id a n   a k s la n a r e k a n .  M a g n it  m a y d o n n in g   b u n d a y  x o ss a la rig a  
a s o s a n   g 'o y a t   y u q o ri  te m p e r a t u r a li   ( T   = 
1 0 4
  -  
1 0 6
 К  )  p la z m a n i 
fa z o d a   s iq ib   u s h la b   tu ru v c h i  m a g n it  « q o p q o n la r»   y a s a la d i  (2 2 .4 - 
ra s m ).  P la z m a n in g   k a tta   q ism i  q o p q o n n in g   h a jm id a   h a ra k a tla n a d i 
v a  s h u   h a jm d a   u s h la b   tu r il a d i,  q u r i l m a n i n g   m o d d iy   d e v o rla ri 
b ila n  t o ‘q n a s h m a y d i.  E le k tro n   m ik r o s k o p la r d a   m a g n it  m a y d o n -  
la m ig   b u   x o ssasi  e le k tr o n la r   d a s ta s in i  s iq is h   u c h u n   q o M lan ilad i 
(2 2 .5 -ra s m ) .
May ml

M a g n it  m a y d o n d a   z a ry a d li  z a rra   m a y d o n   k u c h   c h iz iq la r in i 
o ‘ra b   tu ru v c h i  s p ira l  b o 'y la b   h a r a k a tla n a d i.  M a g n it  in d u k s iy a  
chizigM   egri  boM sin,  e g rilik   ra d iu s i  R  boM sin.  Z a r r a n in g   h a r a k a ti 
d a v o m id a   u n g a    ra d iu s   b o ‘y lab   y o 'n a lg a n   m a r k a z d a n   q o c h ir m a  
k u c h   t a ’sir e ta d i.  A y la n m a   h a ra k a tla n a y o tg a n  z a rra g a  t a ’sir e tu v c h i 
b u   k u c h   u n in g   tra y e k to riy a s ig a   t a ’s ir  e ta d i,  z a rra   tra y e k to riy a s i 
ra s m   tek islig ig a tik  y o 'n a lis h d a   eg rila n a d i.  B u n i  d re y /h a r a k a ti  d eb  
atala d i.  B u n d a y  h a ra k a td a  y u q o rid a  o 'rg a n ilg a n  saq lan ish   q o n u n la ri 
b u z ilm a y d i.
Savol va  m asalalar
22.1.  Z aryadli  zarran in g   bir  jinsli  m agnit  m aydondagi  h arak at 
trayektoriyasi qanday shaklga ega?
22.2.  Z aryadli zarra bir jinsli m agnit m aydonda  m aydon induksiyasi 
В  ga  tik  ravishda  harakatlanm oqda.  Z arra  massasi  m,  zaryadi  e,  tezligi
9  =  9Z  +  3L  boMsa,  quyidagilarni aniqlang:
• zarraning  aylanish  radiusini;
•  aylanish  davrini;
• chastotasini;
• trayektoriya qadamini;
•  im puls  m om entini;
•  m agnit  m om entini;
•  m agnit  induksiya oqimini;
•  bu zarrani akslantira oladigan  m aydon  induksiyasini.
22.3.  Z ary ad li  z a rra n in g  biijinsli  boM magan  m ag n it  m ay d o n d ag i 
harakat  trayektoriyasi  qanday shaklga ega?
22.4.  D re y f h arakat deb  nim aga aytiladi?
22.4.  200V  k u ch lan ish li  m ay d o n d a  tezla sh g an   ele k tro n   Y erning 
70mkT induksiyalik m agnit m aydonida harakatlanm oqda.  Elektron tezligi 
m aydonga tik  deb,  elek tro n n in g   aylanish  radiusini  toping.
22.5.  Ikki  elektron bir jinsli  m agnit  m aydonda  induksiya chiziqlanga 
tik harakatlanm oqda.  Elektronlarning kinetik energiyalari  KJK^  nisbatda 
boMsa,  ularning  aylanish  radiuslari qanday  nisbatda boMadi?
22.6.  M agnit  m aydon  BQ boMgan  sohada  elektro n  tezligi  vz  =  4v± 
boMsin.  Bu elektron  m aydon induksiyasi qanday boMgan sohada akslanadi?

23-§.  Kosmik  magnit  maydonlar  va  plazma
T abiatdagi m o d d an in g  katta qismi p lazm a shaklida m avjud. P lazm a
—  m o d d a n in g  q is m a n  yoki toMiq io n la sh g a n  h o latid ir. Y u ld u zlard ag i 
m o d d a   te m p e r a t u r a   y u q o ri  b o ‘lg an i  u c h u n   io n la s h g a n   h o la td a  
boMadi. Y u ld u z la ra ro ,  p la n e ta la ra ro   k o sm ik  fa z o d a g i  m o d d a  a s o s a n  
gaz  h o la td a  boM adi.  Q u y o sh  va b o sh q a  y u ld u z la rd a n  k elg an  e le k tro ­
m a g n it  n u r la n is h   y u tilis h i  n a tija s id a   b u   g a z   io n la s h a d i.  G a z  j u d a  
s iy ra k   boM gani  u c h u n   re k o m b in a ts iy a   —  n e y tr a lla n is h   ja r a y o n i 
n ih o y a td a  sek in  k e c h a d i,  n a tija d a  k o sm ik  g az te m p e r a tu ra s i  b a la n d  
boM m asa h a m   io n la sh g a n  h o la td a  boMadi.
T a b ia td a g i  p la z m a   m a g n it  m a y d o n d a   h a r a k a tla n a d i.  M a g n it 
m a y d o n n in g   m a n b a i  p la n e ta la rd a ,  y u ld u z la r d a   b o M ish id a n   ta s h -  
q a r i,  g a la k tik a la r d a g i  y u ld u z la ra ro   fa z o d a   h a m ,  h a tto k i  g a la k ti- 
k a la ra ro   b e p o y o n   k o s m ik   fa z o d a   h a m   k u c h s iz   m a g n it  m a y d o n  
m av ju d lig i isb o tla n g a n .
A w a l  Y e rn in g   m a g n it  m a y d o n i  h a q id a   q is q a c h a   m a M u m o tla r 
b ila n   ta n is h a y lik .
K o m p a s   s tre lk a la ri  Y e rn in g   m a g n it  m a y d o n in i  s e z ib ,  u n in g  
q u tb la rin i  —  j a n u b i y   q u tb in i  (u   Y e rn in g   s h im o liy   q u tb ig a   y a q in  
jo y la s h g a n )  v a  s h im o liy  q u tb i  (u  E rn in g  ja n u b i y  g e o g ra fik   q u tb in i 
y a q in id a  jo y la s h g a n )  k o 'rs a ta d i.  Y e rs a y y o ra s i  u lk a n   m a g n it boMib, 
u n in g   m a g n it m a y d o n i  k o m p as y o rd a m id a  q a d im d a n  d e n g iz c h ila rg a  
b e p o y o n  d e n g iz d a  t o ‘g ‘ri  yoM  to p ish g a  y o rd a m  b erg an .
Y e rrn in g   m a g n it  m a y d o n i  ilm iy   o ‘rg a n ila   b o s h la g a n ig a   u c h  
a s r d a n   o s h g a n   boM ib,  u  h a q d a  
k o ‘p   m aM u m o t  to p ilg a n .  B irin c h i 
y a q in la s h is h d a   b u  m a y d o n  m a g n it 
d ip o l  (tokli  h a lq a )  m a y d o n ig a  o ‘x- 
s h a y d i  ( 2 3 .1 -r a s m ).  U n i  m a g n it 
q u t b l a r   y o ‘n a l i s h i d a g i   m a g n i t  
m o m e n ti  v e k to ri  b ila n   b ila n   h a -  
rak te rlash   m u m k in . Y e n n in g  m a g ­
n it  o ‘qi  Y e rn in g   a y la n is h   o ‘q ig a 
n is b a ta n   9,5°  o g ‘ is h g a   eg a .  Y e r 
a y la n a y o tg a n d a  u  b ila n  b irga b u tu n

m a g n it  m a y d o n i,  u n in g   m a g n it  q u tb la ri  h a m   a y la n a d i.  M a g n it 
q u tb la r  y e rn in g   s irtid a   b ir jo y d a  jo y la s h g a n g a   o ‘x sh a sa   h a m ,  u la r 
asta sek in , y u z  yilda  18°  tezlik  b ila n  p la n e ta  a tro fid a siljishi  sezilgan.
Ik k in c h i  t o m o n d a n ,  Y e rn in g   m a g n it  m a y d o n i  v a q t  o ‘tish i 
b ila n   k a m a y is h i  m a ’lu m   boM gan:  20  y ild a   ta q r ib a n   1%.  B u n d a y  
h o ld a   2 m in g  y ild a   Y e rn in g  m a g n it m a y d o n i  s o 'n ib   q o lis h i  k erak . 
T a rix iy   iz la n is h la r   s h u n i  k o 'r s a ta d ik i,  u z o q   o ‘tm is h d a   Y e rn in g  
m a g n it  m a y d o n i  s o ‘n ib ,  te sk a ri  y o 'n a lis h d a ,  y a ’ni  q u tb la ri  a l- 
m a s h ib   q a y t a   v u ju d g a   k e lis h i  k u z a t i l g a n ,   b u n d a y  g l o b a l   h o d i ­
s a l a r   5 0 — 5 0 0   m in g  yild a b ir m a rta  r o ‘y  b erg an  ek a n . V u lq o n la rd a n  
otilib c h iq q a n  lava q o tg an id a,  u n d a  o ‘sh a  z a m o n d a g i  m a g n it m ay d o n  
h a q id a   ta rix iy   m a ’lu m o t  q o lib ,  b iz g a   e tib   k elg an .  Y e rd a   b u n d a y  
h o d is a la r ju d a  u z o q  d a v rd a   b ir m a rta  r o ‘y b ersad a,  Y e rd ag i  h a y o tg a  
t a ’siri ju d a   k u c h li  boM ishi  m u m k in .  U z o q   ta rix d a ,  d in o z a v r la r  va 
b o sh q a   k o 'p la b  jo n iv o r tu rla rin in g  y o ‘q boMib  ketishi  a y n a n   m a g n it 
q u tb la rin in g  alm a sh in ish i b ila n  bogM anadi.  M a g n it m a y d o n   q u tb lari 
a lm a s h ib  v u ju d g a   k e lish i  k u tils a   h a m ,  k o 'p  y illa r d a v o m id a   u n in g  
q iy m a ti j u d a   k ic h ik  boM ib,  m a y d o n  Y e rn i  Q u y o s h   ra d ia ts iy a s id a n  
b ek itib  tu ro lm a y d i.
Q u y o s h d a   esa   m a g n it  m a y d o n   q u tb la r in in g   a l m a s h in is h i 
n is b a ta n   te z ,  o ‘rta c h a   29  k u n d a   b ir  m a rta   r o ‘y  b e r a r   e k a n .
Y e rn in g   m a g n it  m a y d o n i  m a n b a s i  n im a d a ?   D a stla b   m a g n it 
m a y d o n   Y e rn in g   fe rro m a g n it  y a d ro si  b ila n   tu s h u n tir ilg a n .  H a q i- 
q a ta n ,  p la n e ta m iz   qobigM da  te m i r   m o d d a s i  k o ‘p  boM ib,  u n in g  
y a d ro si  a s o s a n   te m ir   va  n ik e ld a n   ib o ra t  d e b   h is o b la n a d i.  L e k in  
c h u q u r lik   o s h g a n   sari  te m p e r a tu r a   o sh ib   b o ra d i, 
1 0 0 —
2
0
0
  k ilo - 
m e tr   c h u q u r lik d a y o q   te m p e r a tu r a   1300  К   g a  e tib ,  K y u ri  h a r o r a -
23.2-rasm.
tid a n   o sh ib   k e ta d i,  b u n d a y  s h a r o it- 
d a   k u c h li  f e r r o m a g n i t   x o s s a l a r  
y o ‘q o l i b ,   m a g n i t   m a y d o n n i n g  
k u z a tila d ig a n   q iy m a tla rin i  tu s h u n -  
tirib   boM m aydi.  Z a m o n a v iy   ta sa v - 
v u rla rg a  k o ‘ra Y e rn in g   m e ta ll  y a d - 
ro s id a   a y la n m a   e le k tr  to k la r  o q ib , 
p la n e ta  m a g n it m a y d o n in i  y aratad i. 
S u y u q  y a d ro   b ila n   ta s h q i  m a n tiy a -

n in g  a y la n ish id a g i  k ic h ik  ta fo v u t  ( b ir s u tk a d a  
0 . 1 2
 j ) ,   su y u q  y a d r o - 
d ag i  tu r b u le n t  h a r a k a tla r  e le k tr to k l a r  v a   m a g n it  m a y d o n n i  s o ‘n ib  
q o lm a s d a n ,  e n e rg iy a   o lib   tu ris h in i  t a ’m i n la r   e k a n .
Y e r   s ir t id a   m a g n i t  m a y d o n   in d u k s iy a s i  B r a z iliy a d a   e n g   k i ­
c h i k   q i y m a tg a   e g a   boM ib,  2 4   m k T ,   s h im o liy   m a g n it  q u t b d a  
( A n ta rk tid a )  m a k s im a l 
6 8
  m k T  n i  ta s h k il  e ta d i,  y e r s irtig a   b u rc h a k  
o stid a y o ‘nalgan.
M a g n it  m a y d o n n in g   ta s h q i  q ism i  m a g n ito s fe r a   d e b   a ta la d i  v a 
p la n e ta  s irtid a n   10-12 Y e r ra d iu sig a te n g   m aso fag a c h o ‘zilgan  (2 3 .2 - 
ra sm ).  M a g n ito s fe ra  Y e rn in g  a tm o s fe ra s id a n   ta sh q a rig a  c h iq ib ,  o ‘n 
m in g la b  kilom etrga d av o m  etad i.  B u n d a n   n arid a Q u y o sh n in g  m a g n it 
m a y d o n i  k u za tilad i.
M a g n ito s f e r a n in g   a s o s iy   q is m i  k o s m ik   v a k u u m   s h a r o itid a  
m av ju d  b o ‘lib,  u  yerd ag i  k a tta  te z lik k a  e g a  boMgan  zary ad li  z a rra la r
—  k o s m ik   p la z m a   e le m e n tla r i  m a g n it  m a y d o n   k u c h   c h iz iq la r i 
b o ‘y la b   s p ir a ls im o n   tr a y e k to r iy a la r   h o s il  q ilib   h a r a k a t l a n a d i. 
B u n d a y  h a r a k a t  L o re n s   k u c h i  b ila n   tu s h u n tir ilib ,  a w a lg i  boM im da 
b a ta fs il  o 'r g a n ilg a n   e d i.  Y e rn in g   m a g n ito s fe r a s id a   e le k tr o n la r , 
p ro to n la r,  k a m ro q   m iq d o rd a  a lfa - v a b o s h q a  z a rra la r h a ra k a tla n a d i. 
M a g n it  e k v a to ri  s o h a s id a   m a g n it  in d u k s iy a   k ic h ik r o q   boM ib, 
s p ira ls im o n   tr a y e k to riy a la rn in g   ra d iu s i  v a  q a d a m i  k a tta   boM adi, 
m a g n it q u tb larg a y a q in la s h g a n d a  tra y e k to riy a n in g   radiusi  va q a d a m i 
k ic h ra y ib   b o ra d i,  n ih o y a t  z a r r a n in g   te z lig ig a   bogM iq  m a y d o n n in g  
b ir o n   c h e g a ra s id a   z a r r a n in g   a k s la n is h i  r o ‘y b e rib ,  u   o rq a g a   h a r a -  
k a tla n a  b o sh lay d i.
S h u n d a y  q ilib   m a g n ito s fe r a   z a rra la ri  ikki  m a g n it  q u tb  o ra s id a  
h a r a k a tla n a d i,  b u   s a y o h a t  u c h u n   b ir  s e k u n d   h a m   y e ta rli  boM adi. 
Z a r r a la r   o ‘z  h a r a k a ti  p a y tid a   e le k tr o m a g n it  n u r la n is h   c h iq a r ib , 
e n e rg iy a s i  k a m a y ib   b o r a d i,  le k in   b u   n u r la n is h   e n e rg iy a si  Y e r  
m a g n ito s fe ra s id a g i  z a r r a la r   u c h u n   j u d a   k ic h ik   boM adi.  Z a ry a d li 
z a r r a la r  m a g n it q u tb la rg a  y a q in la s h g a n d a  Y e rn in g  s irtig a   n is b a ta n  
y a q in la s h a d i,  a tm o s f e r a n in g  s iy ra k  y u q o ri  q a tla m la rid a g i  a to m la r  
b ila n  t o ‘q n a s h ib ,  u la rn i  io n la s h tir a d i.  I o n la r  n e y tra lla sh ib   (r e k o m - 
b in a ts iy a la s h ib ),  n u r  c h iq a r a d i.  K o s m ik  fa z o d a  y u z - m in g   k ilo m e tr 
b a la n d lik d a  v u ju d g a  k e la d ig a n  b u n d a y  n u rla n is h  
Download 48 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   ...   29




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling