S. S. Ismailova lizing asoslari

2.1. Lizingning qonun hujjatlari bilan ta’minlanishi. Lizing munosabatlarining huquqiy tabiati

Lizing faoliyati yuqori samaradorligi shartlaridan biri o‘zaro aloqa qiluvchi barcha xo‘jalik subyektlari o‘rtasidagi iqtisodiy munosabatlarning huquqiy jihatdan ta’minlanishi hisoblanadi. Xorijiy mamlakatlarda lizing operatsiyalarini huquqiy jihatdan tartibga solish tahlili bu mamlakatlarni quyidagi ikkita katta guruhga ajratishga imkon beradi:

1. 
   Maxsus qonun va qonun hujjatlariga ega bo‘lmagan mamlakatlar.
   

2. 
   Lizing faoliyatini tartibga soluvchi maxsus qonun yoki qarorlarga ega bo‘lgan mamlakatlar.¹
   

Maxsus lizing qonunchiligi mavjud bo‘lgan davlatlarda, jumladan, Fransiya, Italiya va Belgiyada qonun hujjatlarida lizingga ta’rif berilgan, lizing shartnomasi imzolanganligidan dalolat beruvchi belgi va xislatlar sanab o‘tilgan, lizingga qo‘yiluvchi talablar, shuningdek, lizing muddati va mulkning xizmat qilish muddati o‘rtasidagi nisbatlar ko‘rsatib berilgan.

Birinchi guruhdagi mamlakatlarga AQSHdagi holat xos bo‘lib, maxsus qonunchilik mavjud bo‘lmasada, bu lizingning rivojlanishiga to‘sqinlik qilmaydi. Buni shu bilan izohlash mumkinki, AQSHda soliqqa tortish bo‘yicha qonun hujjatlarida tartibga solingan soliq va amortizatsiya imtiyozlari lizingga murojaat qilishga undovchi motiv vazifasini bajaradi. Bu yerda lizing munosabatlariga nisbatan fuqarolik va savdo huquqining umumiy qoidalari, shuningdek, soliq qonunchiligi qo‘llanadi.

O‘zbekistonda lizingga oid huquqiy muhitning shakllanishini shartli ravishda ikki davrga bo‘lish mumkin.

Birinchi davrda lizing faoliyati lizing bo‘yicha maxsus qonun va normativ hujjatlar bo‘lmagan sharoitlarda ijara kabi amalga oshirilgan. Bunda noaniqliklar lizing jarayoni ishtirokchilarining tavakkalchiligini oshirgan va, shu tariqa, tadbirkorlik tashabbuslarini to‘xtatib turgan.

Ikkinchi davr lizing bitimlari bo‘yicha maxsus normativ asoslarning shakllantirilishi bilan tavsiflanadi. Xususan:

1 Прилуцкий Л.Н. Лизинг. Правовые основы лизинговой деятельности в Российской Федерации. Учебное пособие – М.: Изд “Ось - 89”, 2000, 33 c.

23

• 
  O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksi, ikkinchi qism, 587-599 moddalar “Lizing (moliyaviy ijara)”;
  

• 
  O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Banki tomonidan 1997 - yil 5 - martda tasdiqlangan “Respublika banklari tomonidan lizing operatsiyalarini amalga oshirish tartibi to‘g‘risidagi” qoidalar;
  

• 
  O‘zR “Lizing to‘g‘risidagi” Qonuni, Respublika hukumati tomonidan 2002 - yil 13 - dekabrda kiritilgan qo‘shimcha va o‘zgartirishlar bilan. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2002 - yil 28 - avgustdagi “Lizing tizimini rivojlantirishni rag‘batlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risidagi” farmoni;
  

• 
  O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining O‘zbekiston Respublikasi hududida lizing kompaniyalari tashkil etish to‘g‘risidagi qarorlari;
  

• 
  O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2000 - yil 2 - noyabrdagi 424-sonli “Qishloqni qishloq xo‘jalik texnikalari bilan lizing shartlarida ta’minlash to‘g‘risidagi” Qarori va ushbu qarorga 1-sonli ““O‘zqishloqxo‘jalikmashinaxolding” XK korxonalarida ishlab chiqarilgan qishloq xo‘jalik texnikalarini lizingga sotib olish tartibi” ilova.
  

Shuningdek, lizing operatsiyalarini amalga oshirish tartibini to‘ldiruvchi, soliqqa tortish, buxgalteriya hisobi va hisobotlar bo‘yicha umumiy masalalarni tartibga soluvchi bir qator normativ hujjatlar.

Shu tariqa, O‘zbekistonda lizing bitimlarini tartibga soluvchi huquqiy asoslar mavjuddir. Biroq respublikamiz xo‘jalik hayotida lizingning rivojlanishi huquqiy-normativ hujjatlarga amaldagi tizimni muntazam kuzatib borish, lizingning rivojlanishiga to‘sqinlik qiluvchi holatlarni aniqlash va ularni bartaraf etish asosida tuzatish kiritib borishni talab qiladi. Bu narsa ayniqsa buxgalteriya hisobi va hisobotlarida yaqqol ko‘zga tashlanadi.

Lizing munosabatlarining murakkabligi va nisbatan yangiligi ularning huquqiy tabiati bo‘yicha turli xil fikrlarning mavjud bo‘lishini belgilab beradi. Ikkita asosiy yondashuvni ajratib ko‘rsatish zarur:

1. Lizing munosabatlari majmuasini an’anaviy fuqarolik huquqi normalari

– ijara shartnomasi, oldi-sotdi shartnomasi, zayom, topshiriq shartnomasi kabilar yordamida tartibga solish.

2. Lizing huquqiy munosabatlarining sifat jihatidan yangi turi sifatida tan

olish.

Lizingning ba’zi bir elementlari ijara, oldi-sotdi, tovarni kreditlash shartnomalari elementlariga o‘xshashligini lizing o‘zaro kesishuvchan munosabatlar o‘rtasida joylashganligi bilan izohlash mumkin. Aslida lizing munosabatlarida uning tarkibiy qismlaridan biri ijara bo‘lib, ular lizing tizimini
24
alohida holda to‘laligicha tavsiflay olmaydi. Ijara shartnomasi va lizing o‘rtasidagi farqlar quyidagilarda namoyon bo‘ladi:¹

1. Munosabat subyektlari: ijarada – ijaraga beruvchi va ijarachi; lizingda – ta’minlovchi, lizing beruvchi, lizing oluvchi.

2. Munosabatlar obyektlari: ijarada – ruxsat berilgan istalgan mulk, jumladan tabiiy obyektlar; lizingda – tadbirkorlik faoliyatida foydalaniluvchi mulk, tabiiy obyektlarni mustasno qilganda.

3. Tomonlarning huquqiy munosabatlari: ijarada – ikki tomonlama mulkiy huquqiy munosabatlar; lizingda – uch tomonlama mulkiy tijorat huquqiy munosabatlar.

4. Mulkni beruvchining mulk sifati uchun javobgarligi: ijarada – mulkning sifati uchun ijaraga beruvchi javob beradi; lizingda – lizing beruvchi sotuvchini o‘zi tanlagan hollardan tashqari boshqa hollarda mulkning sifati uchun javob bermaydi.

5. Mulk qiymati to‘langandan so‘ng unga egalik qilish huquqi: ijarada – agar ko‘zda tutilgan bo‘lsa oldi-sotdi shaklida; lizingda – opsion ko‘zda tutiladi.

6. Mulkni sug‘urtalash: ijarada – ijaraga beruvchi mulkni sug‘urtalaydi; lizingda – mulkni lizing oluvchi sug‘urtalaydi.

Lizing shartnomasida sotib olish opsionining mavjud bo‘lishi uni o‘ziga xos bo‘lib-bo‘lib sotish bo‘yicha oldi-sotdi shartnomasi sifatida tasniflashga imkon beradi. Qoidaga ko‘ra, bunday oldi-sotdi shartnomasida egalik huquqi sotuvchidan xaridorga bitim imzolangan paytda o‘tadi. Lizing shartnomasida mulkka egalik huquqi ushbu mulkni vaqtinchalik foydalanishga bergan lizing beruvchida saqlanib qoladi. Lizing shartnomasiga foydalanuvchining mulkni sotib olish majburiyati kiritilmaydi, ya’ni mulkni sotib olish masalasini hal qilish to‘laligicha foydalanuvchining ixtiyoriga berilgan.

Ma’lum bir ma’noda lizing kreditlashni ham ifodalaydi. Biroq huquqiy jihatdan ular o‘rtasida sezilarli farqlar mavjud:

1. Obyektga egalik qilishda: kreditlashda qarz oluvchiga beriladi; lizingda egalik huquqi lizing beruvchida saqlanib qoladi.

2. Asosiy fondlarni sotib olish uchun olingan kreditlar qarz oluvchining oladigan foydasi hisobiga to‘lanadi, lizingda esa ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar tannarxiga kiritiluvchi amortizatsiya chegirmalari hisobiga to‘lanadi.

Shu tariqa, lizingning huquqiy tabiatini ma’lum bo‘lgan vositalar yordamida aniqlash istagi shunga olib keladiki, ishtirokchilar munosabatlarining

1 Лещенко М.И. “Основы лизинга” М.: Финансы и статистика, 2001, 112 c.

25
qaysidir qismi ushbu vositalardan tashqarida qoladi hamda lizing ishtirokchilari o‘rtasida kelishmovchiliklar paydo bo‘lganda hal qilinmasligi mumkin. Demak, lizing alohida tartibga solishni talab qiluvchi mustaqil shartnoma turidir.