S. V. Zaxarov Botoy madaniyatining kelib chiqishi masalasining holati tahlil qilinadi. Bu muammo bo'yicha qarashlarda

S.V. Zaxarov
eneolitning dastlabki bosqichida arqonli kulolchilikning qatlamli-yoniq sanoati bilan birikmasi [Mosin,
2003, p. 75–80]. Botay
madaniyatining kelib chiqishi haqidagi qarashlar davrlashtirish muammosi bilan chambarchas
bog'liq. Trans-Ural va Shimoliy Qozog'istonning eneolit madaniyatlarini davriylashtirish bo'yicha
konsensus mavjud emas, garchi deyarli barcha tadqiqotchilar ularning mavjudligining ikki bosqichi haqida gapiradilar.
mintaqadagi eneolit madaniyatlarining stik mansubligi.
Arqon bezaklarining kelib chiqishi muammosi amaliy jihatdan hal qilindi [Zaxarov, 2004]. Kulolchilik
buyumlarini arqon izlari bilan bezash an'anasi Sperrings, Syarjazniemi, Narva madaniyati turlarining
ilk neolit madaniyatlarida paydo bo'lib, so'ngra Volga-Oka qo'zg'olonlari hududiga chuqur taroqli
kulolchilik madaniyatining neolit qabilalari orasida tarqaldi va mavjud bo'lgan. rivojlangan o'rta
asrlargacha bu hudud. Boshqa hududlarda bunday bezak yo'q edi. Volga-Oka daryosi oralig'idagi
qabilalar Shimoliy Qozog'iston va Trans-Ural hududiga kirib borishi mumkin bo'lgan yagona muhitdir.
Ural tadqiqotchilari Shuvoqish tipidagi joylar koÿrinishidagi dastlabki oÿtish davrini oddiy naqshli
taroqsimon bezaklar ustunligi, arqonli sopol buyumlarning paydo boÿlishi va aralash tigÿ-yoriq
sanoatining buklanishi va kechki davrni ajratib koÿrsatadilar. geometrik uslub va parcha sanoati
hukmronlik qiladi [Mosin va boshqalar. ., 2000, p. 214; Chairkina, 1996]. Tadqiqotchilar etnolingvistikaga
oid alohida fikrlarni ham bildirishgan
Botoy madaniyatiga oid turar joy va aholi punktlarining qoÿshni sinxron joylar bilan qiyosiy tahlili
(Zaxarov, 2002a) boshqa qoÿshni madaniyatlarda Botay uy-joy qurilishiga oÿxshashlik yoÿqligini
koÿrsatdi. Shu bilan birga, birinchi marta turar-joylarning o'xshash tartibiga ega yagona yodgorliklar
Volosovo-Garinskiy eneolit turar-joylari ekanligiga e'tibor qaratildi.
V.F. Zaybert neoeneolit davrining o‘tish davrini ta’kidlamagan holda, Botoy madaniyati tarixida
bo‘tay va bo‘taydan keyingi davrlar mavjudligini postulat qiladi [1993, s. 152–157] tegishli yodgorliklarning
yoÿqligi sababli.
Shunday qilib, Botoy madaniyatining kelib chiqishi haqidagi qarashlarda uni o'rganish bilan bevosita
shug'ullangan tadqiqotchilar orasida ham, Trans-Ural mintaqasi eneoliti tadqiqotchilari orasida ham
juda katta tafovut va nomuvofiqlik mavjud. Muammoning qoniqarli yechimi hali taklif qilinmagan. Deyarli
barcha tegishli g'oyalar deklarativdir va aniq faktik tadqiqotlar bilan qo'llab-quvvatlanmaydi, ular
ko'pincha olimlarning avtoxtonizm va mintaqaviylikka sodiqligiga asoslanadi, bu esa aholining hissasini
eng aniq ko'rsatish uchun "ko'rpani tortib olishga" olib keladi. antik davrlardagi madaniy-tarixiy
jarayonlarga u yoki bu olim tomonidan o‘rganilgan hudud. Botai moddiy majmuasining kamida bitta
toifasining kelib chiqishini sinchkovlik bilan o'rganish hali ham amalga
oshirilmagan (V.S. Mosin tomonidan amalga oshirilgan to'qimachilik keramikasining kelib chiqishi
bundan mustasno). Qolaversa, qo'shni va olis viloyatlardagi oldingi, neolit davri yodgorliklariga oid
materiallarni jalb qilgan holda, Ural-Irtish mintaqasidan tashqariga chiqadigan bunday tadqiqot.
Biroq, so'nggi paytlarda bunday yondashuvga vaqti-vaqti bilan urinishlar bo'ldi. S.V. Zaxarov ikki
madaniyat o'rtasidagi munosabatlar masalasini hal qilish uchun Botay va Surtandin joylarining turar-joy
materiallarini taqqosladi [2002b]. Batafsil tahlil shuni ko'rsatdiki, ushbu madaniyatlarning aholi punktlari,
inshootlari va turar-joy shakllarini rejalashtirishda deyarli o'xshashliklar yo'q. Shunday qilib, Botay kabi
yodgorliklarning kelib chiqishi haqidagi versiyalardan biri olib tashlanadi.
V.S. Mosinning fikricha, eneolitda Fin-Ugr qabilalarining Ural tizmasi bo'ylab chegarasi bo'lgan Fin
va Ugrlarga yakuniy bo'linishi sodir bo'lgan. Ugorlar jamoasiga Shimoliy Qozog‘iston va Trans-Uralning
eneolit davri aholisini ko‘rsatdi [1993; 2003, p. 99]. V.N. Logvin va S.S. Kaliyeva xuddi shu pozitsiyani
tutib, Terseksning ugrlarga mansubligini himoya qiladi [1997, p. 148–149]. V.F.ning so'zlariga ko'ra.
Zaybertning fikriga
ko'ra, Botay madaniyati va ma'lum bir etnik-lingvistik jamoa o'rtasidagi munosabatlar masalasi
ochiqligicha qolmoqda [1993, s. 151]. Biroq, u o'zining oldingi asarida, ehtimol, birinchi marta Botay
aholisi g'arbdan sharqqa cho'l va o'rmon-dasht kamarining chekkasi bo'ylab joylashgan hind-evropa
qabilalari doirasiga mansub degan farazni ilgari suradi. Zaybert, 1989, p. 176-177].

---

Zaitov V.I. Bo'tay qishlog'idan teshilgan tosh disklar // RA. 1992. No 2. S. 136–146. Zaybert V.F. Shimoliy Qozog'istondagi
tadqiqotlar // AO 1980. M.: Nauka, 1981. S. 435–436. Zaybert V.F. Ural-Irtish daryosi oralig'ida eneolit Botoy madaniyatining
shakllanishi // G'arbiy Sibirning qadimgi tarixini o'rganishda tabiiy va aniq fanlar usullaridan foydalanish. Bar naul: IIFIF: AltGU, 1983,
88-90-betlar.
dashtlar // Volga-Ural dashtlari arxeologiyasi. Chelyabinsk: ChelGU, 1990, 81–99-betlar.
Kislenko A.M. Roschinskoe aholi punktining qazish ishlari // AO 1983. M .: Nauka, 1984. P. 511. Kislenko
A.M., Tatarintseva N.S. Ishimdagi paleometalning madaniy-xo'jalik majmualari