S. V. Zaxarov Botoy madaniyatining kelib chiqishi masalasining holati tahlil qilinadi. Bu muammo bo'yicha qarashlarda

Botay madaniyatining kelib chiqishi masalasiga
Ural va Shimoliy Qozog'iston boshqa tadqiqotchilar tomonidan ham ifodalangan.
S.S. Kaliev va V.N. Logvin V.F.ning intilishlariga mutlaqo qarshi. Zaybert va G.N. Matyushin eneolit
madaniyatini toÿgÿridan-toÿgÿri mahalliy neolit davridan chiqarib, tegishli dalillarni ishonchli tarzda rad
etadi [1997, s. 152–155]. Ularning fikricha, Ural-Irtish mintaqasida so'nggi eneolit madaniyatlarining
shakllanish jarayoni Sharqiy Yevropa cho'llaridagi kabi bo'lishi kerak. Tersek va Botay madaniyatlaridan
avvalroq erta va o'rta eneolit majmualari bo'lishi kerak, ular ma'lum darajada Mariupol va Xvalin
joylariga o'xshashdir [O'sha erda, p. 155-157]. Tobolsk viloyatida Mariupol bilan sinxronlashtirilgan Bo-
Borikino materiallari (Alkau 2, Bestamak, Sulukol 1) allaqachon aniqlangan. Biroq, ular parcha-parcha
bo'lib, V.N. Logvin va S.S. Kaliyev Boborikintsning Tersek antikvarlari tarkibidagi ishtiroki darajasi
to'g'risidagi har qanday aniq xulosalardan [O'sha erda, p. 159]. Shu bilan birga, tadqiqotchilar Ural-
Irtish mintaqasida eneolit madaniyatlari jamoasining shakllanishiga ba'zi neolit an'analarining ta'sirini
inkor etmaydilar. Va bu juda muhimi, Kustanaylik olimlarning tadqiqotlari shuni ko'rsatadiki, mahalliy
toshbo'ron bo'lmagan madaniyat ancha erta mavjud bo'lishni to'xtatadi va so'nggi neolit bilan bevosita
bog'liq emas.
V.F.ning ushbu qoidalari. Seibert o'zgarishsiz qoladi va keyingi nashrlarida takrorlanadi, lekin
ba'zi o'zgartirishlar bilan. U madaniyatning kelib chiqishini Atbassar madaniyatining Yavlenskiy
versiyasi asosida ko'radi [Seibert, 1992, p. 122, 129; 1993, p. 154, rasm. 50] janubi-g'arbiy va
shimoldan innovatsiya elementlari bilan bilvosita aloqalar jarayonida "Botay, Surtandin, Kelteminar
madaniyatlarining aloqa zonalari orqali" [Seibert, 1993, p. 158]. "Ural-Irtish
oraliqlarining eneoliti" monografiyasida V.F. Zaybert allaqachon uzluksizlik haqida faqat
"idishlarning bir qismini ishlab chiqarish va bezak bilan bog'liq holda" gapiradi (1993, p. 159], lekin
tezislarini konkretlashtirishdan o‘zini tiyadi. Bu erda muallif, shuningdek, Bo'tay inventarlarining bir
qator toifalari tubdan yangi bo'lib, mahalliy neolitda uchramaganligini ta'kidlaydi, bular tosh disklar, disk
shaklidagi yon qirg'ichlar, suyak keskilar, zarblar, qazuvchi tayoq uchlari, hayvonlarning o'yib ishlangan
falankslari, va boshqalar (o'sha yerda). Botoy madaniyatining kelib chiqishi
masalasiga G.N. Matyushin Botay va Surtanda joylari o'rtasidagi munosabatlar muammolari va
Janubiy Uralning eneolit madaniyatining keyingi taqdiri bilan bog'liq. Botoy madaniyati bilan
solishtirganda (miloddan avvalgi 3-ming yillikning 2-yarmi), shuningdek, toshning oÿxshashligi asosida
u tomonidan ilgari surilgan surtandin madaniyati mavjud boÿlgan oldingi davrdan kelib chiqqan holda
(miloddan avvalgi 4—3-ming yilliklar). asboblari, xo'jalik turi va talkli keramika mavjudligi, u ekologik
inqiroz bosimi ostida Surtandin aholisining Janubiy Ural ko'llaridan janubi-sharqga, Shimoliy Qozog'iston
dashtlariga ko'chishi g'oyasini ilgari suradi. [Matyushin, 1988, s. 49]. Biroq, V.F ta'kidlaganidek.
Zaybert [1993, p. 157], bu yerda G.N. Matyu Shin nomuvofiq. Janubiy Uralning eneoliti haqidagi
monografiya nashr etilishidan oldin va keyin nashrlarda bu nuqtai nazar mavjud. Monografiyaning
o'zida Botay madaniyatining kelib chiqishining bunday varianti qayd etilmagan, garchi Botay tipik
Surtandin aholi punkti deb ataladi [Matyushin, 1982, p. 111].
G.N.ning Botay yodgorliklari uchun mahalliy asos. Matyushchin buni inkor etib, Shimoliy
Qozog‘istonning mezolit davri yodgorliklari alohida madaniy doirani tashkil etmagan, balki Ural-Kaspiy
madaniyatlari ta’sirida bo‘lgan, deb ta’kidlaydi. Neolitda Ishim-Irtish qoÿzgÿolonlari hududi “aholisi kam
boÿlgan” [Matyushin, 1988, s. 49]. Botay va boshqa eneolit madaniyatlarining
kelib chiqishi muammosi bo'yicha bir qator pozitsiyalar
“Qozog‘iston tarixi” nomli yangi akademik nashrning birinchi jildi mualliflari bo‘tay madaniyatining
avtoxtonlik xususiyatiga shubha bildirishgan: “Hozirgacha (Atbasar madaniyati.—S.Z.) keyingi
madaniyat bilan aniq bog‘liqlikni kuzatish mumkin emas. Bu hududda botay madaniyati. Faqat ...
miloddan avvalgi 4-ming yillik oxiriga kelib so'nish qayd etilgan. lamel sanoati va yorma sanoatining
shakllanishi” [1996, s. 93]. V.N.ning
so'zlariga ko'ra. Logvin, "Evropa va Osiyo cho'llari o'rtasida bu davr odamlari uchun yengib
bo'lmaydigan to'siqlar yo'q ... Cho'l eneolit an'analarining dastlabki ombori Sharqiy Evropada bo'lsa
ham, ular muqarrar ravishda Osiyo qismiga kirib borishi kerak edi. shakllanish bosqichi” [1986, s. 23].
Shunday qilib, tadqiqotchi Kustanay viloyatining eneolit davri yodgorliklarini dasht madaniyatlari
doirasiga kiradi va shu bilan birga ularning mahalliy asosda, lekin tashqi g‘oya ta’sirida shakllanishini
yoqlaydi.

---