S. V. Zaxarov Botoy madaniyatining kelib chiqishi masalasining holati tahlil qilinadi. Bu muammo bo'yicha qarashlarda

S.V. Zaxarov
Botay madaniyatining kelib chiqishi haqidagi asosiy qoidalarni Shimoliy Qozog'iston arxeologlarining
o'sha paytdagi jamoasi rahbari V.F. Zaybert va uning bu masaladagi raqibi G.N. Matyushin, Surtandin
madaniyatining tadqiqotchisi, tashqi koÿrinishi Shimoliy Qozogÿiston eneolit davri yodgorliklariga
oÿxshaydi. Ikkala olim ham o'zlari o'rganayotgan hududlarda eneolit madaniyatining mahalliy kelib
chiqishi haqida bahslashadilar. To'g'ri, G.N. Matyushin yanada qat'iyroq, chunki u faqat Janubiy Ural
neolit madaniyatining eneolitga hech qanday tashqi ta'sirlarsiz evolyutsion rivojlanishini ko'radi [1982,
s. 270–273]. V.F. Zaybert murosa pozitsiyasini egallab, faqat Atbasar va Botay madaniyatlari
rivojlanishidagi uzluksizlikni, shuningdek, janubi-g'arbiy va shimoldan innovatsiya elementlari
mavjudligini ta'kidlaydi [1985, p. 14–15; 1993, p. 158]. Shu bilan birga, u dasht va o'rmon joylari
o'rtasidagi izolyatsiya va aloqalarning yo'qligi haqida gapiradi [Seibert, 1993, p. 152], ya'ni u shimoliy
madaniyatlarning ta'sir qilish imkoniyatini inkor etadi. Agar janubi-g'arbiy turtki bilan bog'liq holda, u
ta'sir qanday namoyon bo'lishini aniqlasa (gil arxitekturasi) [Seibert, 1985, p. 15], bu shimoliy
innovatsiyalar uchun qilinmagan.
Ushbu turdagi tosh qurollarning boshqa hududlarda tarqalishining yana bir misoli, ularning Shvetsiya,
Norvegiya, Germaniya va Finlyandiya muzeylarida tez-tez uchrab turishidir. 143]. Biroq, ularning
xronologik va madaniy chegarasi ko'rsatilmagan, garchi bezakning kelib chiqishi, kulolchilik shakllari,
uning texnologik xususiyatlari va yorma sanoatining kelib chiqishi bilan chambarchas bog'liq bo'lgan
bu ma'lumotlar, shuningdek, an'ananing kelib chiqishini ham ko'rsatishi mumkin. bo'tay madaniyatida
teshilgan tosh disklar yasash.
1993 yilda A.M.ning keng maqolasi. Kislenko "Eneolit turar joyini rekonstruksiya qilish
tajribasi" (1993). Bo'tay uyini rekonstruksiya qilishning asl nusxasi taklif qilindi. Biroq, qayta qurish har
doim farazdir. Shimoliy Qozog'iston va qo'shni hududlar uchun turar-joy va aholi punktlarini
rejalashtirishning o'ziga xos turi muhimroqdir. Turar-joylar-yarim qazishmalar turar-joy hududida
guruhlarga bo'lingan bo'lib, ular yopiq o'tish joylari bilan birlashtirilgan. Turar-joy chuqurlarining eng
tipik shakli yumaloq va ko'pburchakdir [O'sha erda, p. 125–127, 129, 131, rasm. 3]. Biroq, maqolada
birinchi uy-joylar to'rtburchaklar chuqurlik shakliga ega bo'lganligi va uning yumaloqlik va ko'pburchaklik
yo'nalishidagi o'zgarishi demografik jarayonlar va tabiiy-iqlim sharoitlari bilan bog'liqligi alohida
ta'kidlangan 134, 136], bu turar-joylar va aholi punktlarining joylashuvining o'ziga xosligi bilan bir
qatorda, Botay uy-joy qurilishi va umuman madaniyat an'analarining kelib chiqishini o'rganish vektorini
aniq ko'rsatishi mumkin.
Botay madaniyatining kelib chiqishi haqida gapirganda, V.F. Zaybert “eneolit jamiyati aholisi
faoliyatining turli sohalaridagi yutuqlari oÿz ildizlari bilan oldingi neolit madaniyatlari, xususan, neolit
davri Atbasar madaniyati yodgorliklari bilan bogÿliq”, deb taÿkidlaydi [1985, s. 13]. Botoy madaniyati
va Atbasar madaniyati oÿrtasidagi bogÿliqlik V.F. Zaybert quyidagi pozitsiyalarni kuzatadi: 1) neolitning
oxirida chaqmoqtosh va jasper xom ashyosidan foydalanishdan past sifatli kvartsit jinsi va qoÿpol donli
jasperdan foydalanishga, lameldan novda texnikasiga oÿtish sodir boÿladi. -qirrali qayta ishlangan o'q
uchlari yoyilgan, maydalagichlar yasash an'analari saqlanib qolgan, garchi torayuvchi turdagi
nomenklatura mavjud [1985, b. 14]; 2) neolit davridagi baliqchilarning oÿtroq turmush tarzi Botoyning
samarali xoÿjaligini shakllantirishning dastlabki asosi boÿlgan [1993, s. 201]; 3) kulolchilikda taroq-
chuqur bezaklarda uzluksizlik, “yuruvchi” taroqning tarqalishi kuzatiladi; Shimoliy Qozogÿistonda
toÿqimachilik bezaklari neolit davridayoq paydo boÿlganligi taÿkidlanadi (garchi toÿqimachilik sopol
buyumlari Shimoliy Qozogÿiston va qoÿshni viloyatlarning neolit davriga oid birortasida ham qayd
etilmagan); Bo'toy madaniyatida arqon bezaklarining boshqa uslublarga nisbatan kech paydo bo'lishi
haqidagi eskirgan g'oyaga asoslanib, u to'qimachilik bezaklarining hosilasi sifatida talqin qilinadi [1985,
s. 15]. Shu bilan birga, tadqiqotchining o'zi Atbasar va Botaisning keramika ishlab chiqarishning
uzluksizligi va bezaklari haqidagi xulosalarining faraziy tabiati haqida gapiradi [Seibert, 1985, p. 15].
V.F.Zaybertning Botay madaniyati hududini Tobol mintaqasigacha kengaytirish istagi [1993, p. 149],
oÿrmon va choÿl Uralning Turganik madaniyatidagi inventariga oÿxshatish bilan birga I.B. Vasilev
[1992, s.
10], o'zining ijobiy tomoniga ega - Qozog'iston va Sharqiy Yevropa eneolit yodgorliklari o'rtasidagi
hududiy tafovut qisqarmoqda.

---