S19. 142-guruh Abdullayev Qaxramon turkiyaning moliya tizimi

Turk lirasiga nisbatan AQSh dollarining kursi (ming lira). 
yil 
1
199
2 
1
199
3 
1
199
4 
1
199
5 
1
199
6 
1
199
7 
1
199
8 
1
199
9 
2
200
0 
2
200
1 
2
200
2 
2
200
3 
1
$ 
6
,8 
1
1 
2
9,7 
4
5 
8
1 
1
52 
2
60 
4
20 
6
23 
1
225 
1
505 
1
493 
Manba: http://www.tcmb.tr/ –Turkiya Respublikasi Markaziy banki sayti,
Statistika bo‘limi. 
Berib o‘tilgan ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, AQSh dollariga nisbatan 
turk lirasining kursi taxminan 220 barobarga ko‘paygan. Dastlab ushbu kurs 
dollarga nisbatan pasaytirilib ko‘rsatilib, valyutaning real qiymati oshirilgan va bu 
mamlakat eksport imkoniyatlarini yaxshilanishini ta’minlagan. Keyinchalik esa 
milliy valyuta inflyatsiyasi sababli almashuv kursi yuqori darajalarga ko‘tarilib 
ketgan. 
3-jadval. 

---

Turkiyada inflyatsiya darajasi, 1991-2003 yillar ( foizda). 
Y
il 
1
199
1 
1
199
3 
1
199
5 
1
199
6 
1
199
7 
1
199
8 
1
199
9 
2
200
0 
2
200
1 
2
200
2 
2
200
3 
% 
6
6 
6
6,4 
9
3,1 
7
9,3 
8
5,3 
8
3,6 
6
3,6 
5
3,9 
5
3,9 
4
4,8 
2
5,2 
Manba: http://www.tcmb.tr/ – Turkiya Respublikasi Markaziy banki sayti,
Statistika bo‘limi. 
Turkiya pul-kredit siyosatida 1984 yili hukumat tomonidan qabul qilingan 
30-sonli «Turkiya valyuta kursini himoya qilish haqidagi qaror» muhim ahamiyat 
kasb etdi. Ushbu qarorning 4-moddasida qaror qilindi: «Mamlakatga olib 
kirilayotgan erkin konvertatsiya qilinadigan valyutalar cheklovlarsiz amalga 
oshiriladi». Turkiyadagi shaxslar o‘zlari bilan valyuta olib yurishlariga ruxsat 
berildi. Ular o‘z xoxishlariga ko‘ra uni bankka, valyuta hisob-kitob raqamiga 
qo‘yishlari va u yerda saqlashlari mumkin. Turkiyadagi shaxslar zarur 
operatsiyalarni amalga oshirishlari uchun Turkiyadan tashqarida bo‘lgan 
shaxslardan valyuta olishlari mumkin. Turkiyada istiqomat qilayotgan shaxslar 
xorijga chiqish paytida o‘zlari bilan 3 ming AQSh dollari miqdorida valyuta olib 
chiqib ketishlari mumkin. Xorijga tovarini sotishi bilan uning egasi rasmiy eksport 
qilingan kundan uch oy muddat ichida sotilgan tovar qiymatining 80%ini 
mamlakatga qaytarishga majbur. Qolgan 20%ini o‘zi mustaqil taqsimlaydi. 
Transport, bank va boshqa xarajatlar bilan bog‘liq xorijga valyutada pul 
o‘tkazishlar Markaziy bank va boshqa banklardagi qoida va cheklovlar(limitlar) 
orqali amalga oshiriladi. 
Turkiyada xorijliklarga erkin ravishda kapital qo‘yilmalarni amalga oshirish, 
savdo bilan shug‘ulanish, aksioner sifatida ishtirok etish, bo‘limlar ochish, 
aksiyaga egalik qilish, byuro, vakolatxona, agentlik ochish va shu maqsadda 
kapital o‘tkazishga ruxsat berilgan. Shu asosda Turkiyaga patent, nou-xau, 
litsenziya va boshqalar olib kirish erkin. 

---

Bundan ko‘rinib turibdiki, Turkiya hukumati erkin konvertatsiya qilinadigan 
valyutaga mamlakatning o‘tishi uchun barcha urinishlarni amalga oshirgan. Chunki 
undan foydalanish jahon bozoriga, zamonaviy texnika va texnologiyalarga, bilim 
va informatsiyaga keng yo‘l ochadi. Shunday valyutaning eng ko‘p oqimini 
turizmni rivojlantirish ta’minlamoqda. Bu o‘rinda xorijda ishlayotganlarning o‘z 
qarindoshlariga yuborayotgan pul o‘tkazmalari ham valyuta daromadlarida 
salmoqli ulushga ega. Faqat 1989-91 yilarda shunday o‘tkazmalarning miqdori har 
yili 3,1-3,3 mlrd. dollardan oshgan. Bularning barchasi 1990 yili valyuta zahirasini 
21,4 trillion turk lira darajasiga yetkazish imkoniyatini berdi. Umuman, valyuta 
nazorat tizimi liberalroq, shu bilan bir vaqtda markazlashgan, ommalashgan holda 
edi. Ba’zi iqtisodchilar shu paytlarda xazinachilik va tashqi savdo boshqarmalariga 
favqulodda ko‘proq vakolatlar berib yuborilganligini ta’kidlaydilar. Shuningdek 
qimmatbaho qog‘ozlar chiqarish va pul bosishga to‘la huquqqa ega Markaziy bank 
vakolatlari ham bulardan kam emas edi. Aynan ushbu ikkita organ xalq xo‘jaligini 
tartibga solishda asosiy iqtisodiy dastaklarni to‘la va mutlaq boshqarishni amalga 
oshiradi. 
Ushbu holatni Turkiya iqtisodiyotining turli tarmoqlarida chiqarilayotgan 
qimmatbaho qog‘ozlar taxlili misolida ko‘rib chiqamiz. 
3-jadval.