Салыстырыўли анализ ушын салыстырып көретуғын болсақ, С. П. Толстовтин жазыўыша, Орта Азия қалалары өсип шығыс басланғыш тийкар бир тәрепден refugium латынша, беккемленбеген, қәуип туўылған ўақтында халық Е. Б

Таянш сўзлер

Әййемги дәуир. әййемги дәуир дәстүрлери, сиясий ҳәм идеологиялық тәреплери, грек македон үрим-путақри, еллинизм мәденияты, Македониялық Искандар катойкиялар, Искандария Есхата, акропол, алтар, полис ҳ уқықы, гишарх, салавкийлар қалалары «Салавкия», қала мәртебеси картияси, грек мигратсияси, Бақтра - Зариясп, Боло Ҳисар. Кир Есхата, Курушкад, Антиох дийўали, гимнасий, сарай саҳни, еллинизмнинг тәсири, коропластика хунерментчилиги, дийўалий пәт, Кушан қалалары.

Сораў ҳәм тапсырмалар :
1. Әййемги дәуирдиң айриқша қәсиетлери ҳәм еллинизм мәденияты ҳаққында нелер билесиз?
2. Македониялық Искандар ҳәм Салавкийлар дәуири қаларлари ҳаққында сөйлеп бериң.
3. Грек- Бақтрия қаласазлиги ҳаққында сөйлеп бериң.
4. Кушан дәуири қала мәденияты раўажланыўының фаакторлары нелерден ибарат еди?


3-§. Үлкемиз аймақларында әййемги дәуир қаласазлиқ қәсиетлери, системасы ҳәм турлениўи
Соңғы жылларда дәслепки темир дәуири қалалары ҳәм олар көбисиниң мийрасхорий даўамшылары болған әййемги дәуир қалалары ҳәм де мәкан-жайлар режимин үйрениўге болған қызығыўшылық барған сайын күшейди. Бул жағдай бириншиден, археологик изертлеўлер көлеми кеңейип, жаңа мағлыўматларды салыстырыўий анализ қылыў мүмкиншиликлери көбейгенлиги менен анықлама берсе, екиншиден, өткен заман тарийхымызға болған мунасәбеттиң өзгериўи ҳәм де буның нәтийжеси болып есапланыў, қатар гөне қалалардың мәлим сәнелер менен байланыслы юбилейлери байрамлануи менен анықлама бериледи. Атап өтиў керек, гөне қала ҳәм аўыллар тарийхын үйрениўде қала ҳәм де аўыллар жайласқан орны ҳәм дәуирин пуқта анализден өткериў зәрүрли әҳмиетта ие есапланады. Бунда түрли тарийхый жандасулар барлық дәслепки дереклердиң анализинен келип шығыўшы анық логикалық жуўмақ болып хызмет етеди.
Изертлеў атырған мәселе стилистик тәрептен өз-ара байланыслы болған бир қатар мәселелерге ажратылады, яғный : Үйренилип атырған аймақтың екологиялық жағдайы, ислеп шығарыў технологиясының дәрежеси ҳәм жәмиет шөлкеминиң бар екенлиги, жайласыў тәртиби ҳәм де қала ҳәм аўыллар типологияси есапланады. Бул орында көпшилик изертлеўшилердиң қала ҳәм аўыллар типологияси мәселесинде шешимин кутипатирган мәселелер көплигин айтып олар төмендегилер деп есаплайди: мәкан-жайлардың өтиў ҳәм аралық корнислердин көплиги себепли қаланы мәкан-жайдан ажартувчи шегара типологияси уғымсызлығы; типологик айырмашылықлар қатнасы ҳәм де аўыллардың қалаларға айланыўы; патрихал шаңарақтың көп ханалы үйлеринен бир орынға тийисли тығыз қурылған мәкан-жайдың парқы, сарай ҳәм қорғанлардың типологик қатнасы сыяқлылар.
В.е.ш. І мың жыллықтың биринши ярымында бөлек мәкан-жайлар дүзилиси ҳәм жайласыўында болғаны сыяқлы халық жайласыўының барлық системалары өтетуғын өзгешелике ие еди. Қалалар пайда болыўы процесиниң өзи мәкан-жайлар системасы раўажланыўы фаормаларынан бирин өзинде сәулелендиреди.
Қалаларда оазис раўажланыўының барлық дәстүрлери сәулеленген болып, амелей искерлигин тәртипке салыўдың барлық тийкарғы фаакторлары әйне қалаларда жыйнанған. Атлар, атамалар комплексин тарийплеў ҳәм мәкан-жайлар режимин системаластирыўдин ғалаба тән алинған белгилери жоқ. Әййемги қалалар ҳәм мәкан-жайларды системаластырыўға арналған илимий баспаларда олар ортасындағы парқ олар иелеп турған майдан болып, әййемги Урта Азия қалалары ушын бул майдан 1, 5 гектардан 6 гектарға шекем ҳәм одан артықмашлығы айтилды. Мәкан-жайлар типологияси иерархик өзгешеликгине ие болып, ўақыт өтиўи менен мәкан-жайлар режиминиң дүзилисинде де, олардың типологиясида да, әҳмиетлиси, олардың бирден-бир система шеңбериндеги қатнасында да аз-аздан өзгерислер жүз береды. Әййемги қалалар ҳәм аўыллар ортасында қарама-қарсылықлар дерлик болмаған.
Қалалар ҳәм аўылларды группалаўда олар ортасындағы ўазыйпалық байланыслар зәрүрли әҳмиетине ие. Әҳмиетлиси, бул байланыслар оазистиң мәкан-жайлар системасында усы қала ҳәм аўыллардың орны ҳәм әҳмиетин белгилеп береди. Пикиримизче, әййемги қалалар тек өзиниң аўыл менен мунасәбетлерине көре (бул мунасәбетлерди санап өтиў бөлек тема ) қала мәртебесине ие болған.
Мәкан-жай ҳәм гөне қалалар системасын үйрениў ҳәм группалаў мәселелериниң тарийхый еволюциялық тәреплерине итибар бериў де зәрүрли есапланады. Олар миңлаған жыллар даўамында раўажланып барған оазислер тарийхын изертлеў процессинде жүзеге келеди. Итибар бериў керек, әййемги қалалардың пайда болған дәуири ҳәм сәнесин анықлаўда қайсы басқышдан баслап оларды қала деп есаплаў керек деген сораў туўылады. Бул орында баринен бурын олар қайсы дәуир жемиси екенлиги ҳәм сол дәуир жәмиет раўажланыўы дәрежеси қайсы жағдайда екенлигине анықлық киргизиў аса зәрүрли болып табылады.
Ири қалалар пайда болыўы ҳәм раўажланыўда мийрасхорийлык ямаса болмаса мәлим себеплерге көре орнын өзгертиў дәстүрлери, дүзилиси тәрепинен уқсаўлық тәреплери күшли болыўына қарамай қаламонанд мәкан-жайлар ҳәм әййемги, ҳәтте, орта әсирлер қалалары ортасында салдамлы айырмашылықлар әмелдеги болып, олар тарийхый ҳәдийсе ретинде мәнисан өзгерип турған. Бул өзгерислер өз гезегинде әййемги қалалар типологияси ҳәм дүзилисине де тәсирин тийгизген.
Мысал ушын, ылайдан исленген Сапалтөбе ҳәм Жарқитан мәкан-жайлары раўажланыўда дәуирли ҳәм дүзылыў тәрепинен салдамлы айырмашылықлар кузетилсе-де, олар раўажланыўында мийрасхорийлык дәстүрлери күшли болғанлығын көриўимиз мүмкин. Ямаса болмаса, мәлим тарийхый мәдений, әскерий, економикалық - сиясий себеплерге көре қалалардың көшиўи Узынқир мысалында бақланады. Соның менен бирге, в.е.ш II асирде Қарши оазисиниң қубласында Қорғаны Заҳоки Морон ири гөне қаланың пайда болыўы сол аймақларда илгерилеў пайда булган Жерқорғанга жисмонан қатнаспаган болсада, Жерқорғаннин әҳмиети ҳәм де ўазыйпалық бағдарына салдамлы тәсир көрсетди. Тағы бир мысал, Кәпир қорған ҳәм Талибарзу естеликлери бир қыйлы әййемги орайлық бөлимлерге ие. Бирақ, орта әсирлерде Кәпирқала өсип киши қалаға айланды, Талибарзу аўыллығынша қалды. Бундай мысалларды көплеген келтириў мүмкин.
Жәмиет раўажланыўының ҳәр бир дәуиринде айриқша Қала түсиниги әмелдеги болып, бул түсиник дәуирге қарай Парықланып турған. Изертлеўлерден сондай жуўмақ шығарыў мүмкин, түрли аймақлар ҳәм дәуирлер деги жетилискен қала ҳәм аўыл структураларыниң салыстырыўий анализи оларды системаға салыў тийкарларын үйрениўге барып тақалады. Бул орында, археологик ҳәм палеогеографик изертлеўлерден тысқары, әййемги аўыллар ҳәм қалалар халқы арасында әмелдеги болып жазба дереклерден алынған мағлыўматлар да зәрүрли болып табылады.
Қала ҳәм аўыл ортасындағы аралық мәкан-жайлар ўаормасы ҳәм дүзилиси, атқарған ўазыйпасы ҳәм де мәртебеси мәселелерине арналған соңғы жумыслардан бири Ю.В.Андреев изертлеўлери есапланады. Бул изертлеўде ири дыйханшылық мәкан-жайларын группалаўда негизсиз заманагөйлаштиришга (үлкен өлшемлер, тығыз қурылыслар, қорғаў дийўаллары, диний орайлардың бар екенлиги) жол қоймаў ушын «квазишаҳар» терминин қөллаў усыныс етилген. Квазишаҳарнинг («квазигород») кейинги басқыш қаламонанддан («протогород») тийкарғы өзгешелигии оның еркиншеги, аграр өзгешеликке егалиги ҳәм де әтирапында аўыл мәкан-жайлары жоқлығында болып табылады. Квазишаҳар турақлы ҳәм турақлы мәкан-жай ўаормасы ретинде Испания ҳәм Жақын Шығыстан тартып Орайлық Азияға шекем болған аймақларда ҳәзирги кунге шекем сақланып қалғаны белгиленгенлер етиледи.
Әййемги мәкан-жайлардың археологик қарабаханаларын изертлеў еткенде көбинесе қаланы протошаҳардан ҳәм протошаҳарни квазишаҳардан ажыратып болмайды. Шунки, қалалар ҳәр қандай тараққий еткен мәкан-жайлар сыяқлы, аз-аздан аўыллар системасының орайы ретинде қәлиплеседи. Түрли аймақлардағы түрли дәуирлерге тийисли гөне қалаларға улыўма анықлама бериў, олардың аталыўы ҳәм келип шығыўы дағы айырмашылықларды ажратмаслик методологих тәрептен қәте есапланады. Атап өтиў керек, қала түсинигине тек тсивилизатсиянинг материаллық ҳәдийсеси емес ал бәлки, пайда болыўы раўажланыўы ҳәм кризисқа жүз тутыўы басқышларын ажыратыў керек болған тарийхый ҳәдийсе деп қараў мақсетке муўапық болып табылады. Бул жағдайда куҳна қала ҳәм аўыл структураларыниң ҳәр түрлы түрлери, ўаормалары ҳәм де оларды өз-ара байланыстырып турыўшы системаларды тәртиплеў ушын логикалық жақтан кең мүмкиншиликлерге ие боламыз. Улыўма алғанда, темир асри Орта Азия археологиясында әййемги ҳәм ири урбанистик орайлар Афросиёб ҳәм Куктөбе. Узынқир ҳәм Жерқорғон, Қызылтөбе ҳәм Марв, Термиз ҳәм Бухара аймақларындағы археологик изертлеўлердиң орны күтә үлкен болып табылады. Дәстүрге көре ири урбанистик орайларда қазыўма жумыслары тийкарланып төмендеги еки жөнелисте алып барылады :
1) мәҳеллелер, көшелер, қорғаў ҳәм архитекторшылық қурылмалары ҳәм де пүткил қарабаханалар комплексин Баринен бурын, тийкарланып үстки жүзеси бойлап ашыў,
2) қала өмирин даврлаштириш мақсетинде мәдений қатламларды тазалаў ҳәм тексериў.
Ҳәзирги күнде әййемги қалалар тарийхын үйрениўге итибар берилип атырған бир ўақытта, әййемги ҳәм орта әсирлер урбанизатсия мәселелери әййемгишунасликнин актуал ҳәм де раўажланып атырған бағдарына ажратылыўы менен аўыллар ҳәм қалаларды системалаў ҳәм типларга әжрату мәселелери бөлек әҳмиетке ие болып атыр. Орта Азияның түрли аймақларында әййемги қалалар ҳәм аўылларды группалаўдың айриқша системалары ислеп шигылып атыр.
Методологик тәрептен соңғы жыллардағы илимий изертлеўлердиң көбисинде қаланы аўылдан туптен ажыратыў ҳәм де оларды социал ҳәм мәдений тәрептен бир-бирине кери болған система ретинде бир- бирине қарсы қойыў идеясы үстинлик етеди. Атап өтиў керек, қазилмаган мәкан-жайларды группалаўда олардың майданлары өлшемлерине бөлек әҳмиет бериледи.
Бундай қараўлар ушын таянш ноқаты болып, көбинесе Р.М. Адамснин Месепотамиядаги изертлеўлери нәтийжелери хызмет етеди. Екенин айтыў керек, изертлеўши бул жерде бронза дәуири мәкан-жайларын өлшемлерине көре еки Группаға (арасындағы парқ 6 гектарға жақын ) ажыратыў мүмкинлигин усыныс еткен еди. Дәслепки темир дәуири Шаш ҳәм Бақтрия бойынша дағаза етилген мәкан-жайлар Майданларының бөлистирилиўине тийисли мағлыўматларды анализ ететуғын болсақ, көп санлы майда мәкан-жайлар Шашда 2 гектар майданды, жалғыз мәкан-жайлар 3-4 тен 200 гектарға шекем майданды, Бақтрияда көп санлы майда мәкан-жайлар 1 гектардан 3-4 гектарға шекем майданды жалғыз Мәкан-жайлар 5 тен 28 гектарға шекем майданды иелегенин бақлаў мүмкин.
Орта Азияның әййемги мәкан-жайларын группалауда қала менен аўыл арасындағы шегара әдетде 3-5 гектар аралығинда белгиленеди. Бул процессда қала ҳәм аўыл ортасындағы шегара түрли оазислерде тәбийий - географиялық ҳәм економикалық жағдайта қарай ҳәр түрлы екенлиги бақланады.
Мысал ушын, Парфияда қала ҳәм аўыл ортасындағы - шегара беккемленген орайлық бөлектен баслап 4 гектар екенлиги анықланған. Е.В.Ртвеладзе Арқа Бақтрия ушын салыстырғанда майда-майда шегараларды усыныс етеди. Айырым изертлеўшилердиң еллинистик ҳәм Кушан дәуири Бақтрия аўыл ҳәм қалалары ортасындағы шегараны 4-6 гектар деп белгилейдилер. Марв оазисинде, Орта Азияда ең ири есқи қалалардан бири есапланған пайтахт қаладан тысқары, квадрат формалы қорған типидаги киши қалалар системасы пайда болған болып, олар айырым жағдайларда дийўал менен оралған мәкан-жайлар, айырым жағдайларда қалашалар деп группаланады.
Өткен әсирдиң 50-жылларында Ю.А.Заднепровский Урта Азияда бириншилерден болып киши қалалар ҳәм аўыл жәмәәтлери мәкан-жайлары ортасындағы шегараны 4 гектар деп белгилеген. Одан кейин Н. Г. Горбунова Фергана ойпатлыги қала ҳәм аўыллары ортасындағы шегара 5 гектар деген пикирди илгери сурди. Хорезм гөне қалалары майданларының көлемине қарай арнаўлы группаланбаған. Бирақ, бул жердеги әййемги дәуир мәкан-жайлары алдынғы дәуирлерге салыстырғанда талай кишкене.

Урбанизатсия процесслери менен тиккелей байланыслы болған гөне қала ҳәм мәкан-жайларды типологик тәрептен группалаў мәселелери аймақларда жайласыў қәсиетлери, группаланыў дәстүрлери, усы группалар дағы түрли мәкан-жайлар типлери ҳәм көлемлериниң қатнасы сыяқлы зәрүрли айрықшалықларға да ие есапланады. Атап өтиў керек, қаланы қоршап турған барлық аўыл ҳәм мәкан-жайларды үйрениўге тәртипли жантасыў оны раўажланыўының жоқары ҳәм сапа тәрепинен айрықша басқышы деп группалаў имканиятын береди.

Әййемги қалалар ҳаққындағы рәуиятлар ҳәм оларды археологик мағлыўматлар менен салыстырыўий салыстырыў

7-схема