Салыстырыўли анализ ушын салыстырып көретуғын болсақ, С. П. Толстовтин жазыўыша, Орта Азия қалалары өсип шығыс басланғыш тийкар бир тәрепден refugium латынша, беккемленбеген, қәуип туўылған ўақтында халық Е. Б

Әййемги қалалар ҳаққындағы рәуиятлар ҳәм оларды археологик мағлыўматлар менен салыстырыўий салыстырыў

Қала ямаса әййемги қала аты	Рәуиятларға қарағанда қала қала тийкарлаўшиси	Археологик мағлыўматлар бойынша қалаға тиқар салынған ўақыт
Марв	Тахумарс	б.е.ш I- м.ж баслары
Жерқорған	Жамшид	б.е.ш I- м.ж баслары
Самарқанд (қала )	1. Кайкубоднинг баласы Кайковус 2. Малик Туба 3. Малик Искандар Зулқарнайн	б.е.ш I- м.ж баслары
Бухара	Сиёвуш ямаса Кайковус	б.е.ш V-IV әсирлер
Термиз	Мағлыўматлар бойынша Сосоний Кавод, рәуиятлар Бойынша Искандар Зулқарнайн	б.е.ш V-IV әсирлер
Далварзинтөбе	Дал	б.е.ш IV-III әсирлер
Китаб	Каюмарс	б.е.ш III-II әсирлер
Канка	Канқа Батыр	б.е.ш III-II әсирлер
Гузар	Афрасиёб	б.е.ш II-I әсирлер
Қалай Заҳаки Морон	Жамшид, Заҳок қайта	б.е.ш II-I әсирлер
Кайкубадшаҳ	Кайкубад	б.е.ш I әсир
Тахти Кабат	Кайкубад	б.е.ш I әсир
Хазарасп	Девлар Курган	б.е.ш I әсир
Уратөбе	Иран шоҳи Гуштаси	б.е.ш I – мың. әсир
Ахсикент	Анушерван	Ерамиздин баслары
Хива	Ной баласы Сом	Ерамиздин баслары

Отырықшы мәкан-жайдың қала дәрежесинеше артыўының узақ ҳәм сапалы нәтийжеси болып есапланыў типологик салыстырмалық мәкан-жайларды группалаў негизине урбанизатсия процесин анализден өткериўдиң методикалық тийкарларын ислеп шығыўды қөяды. Булардың барлығы өз гезегинде, екинши актив раўажланыўшы жөнелиске Урта Азияның социаллық-сиясий структураларын үйрениўге салыстырғанда системалы жантасыўға алып келеди. Мәкан-жай структураларын системалы үйрениў бағдары, өтген әсирдиң 50-жылларындан баслап археологик изертлеўлер көлеминиң кеңейиўи, соның менен бирге, өткен заман мәдениятын үйренипгине қалмай, археологик изертлеўлердиң нәтийжелерин тарийхый дереклер мағлыўматлары, етнографыя, екология ҳәм сугару тарийхы менен байланыслы ири комплекс експедициялар тәрепинен бир қатар пәнлерара программалардың әмелге асырылыўы нәтийжесинде пайда болды.

Естеликлер дизимин дүзиў программасы (өткен әсирдиң 70-жылларындан баслап ) мунасәбети менен барлық өткен заман естеликлериниң комплекс үйренилиўи изертлеўшилердиң алдында халық жайласыўының түпкиликли тәреплерин үйрениўде жаңа келешеклер ашты. Атап айтқанда, Урта Азия регионларында оазислердиң өзлестирилиўи басқышлары, социал - сиясий структураларды даврлаштириш ҳәм типларга ажыратыў, қалалар ҳәм аўыллардың ишки дүзилиси мәселелери қойылды ҳәм мәлим мәнисте үйренилди. Бронза, дәслепки темир ҳәм әййемги дәуирде урбанизатсия процесслериниң мәниси, мәлим орайлар мысалында анализден өткерилмекте, бул изертлеўлеримиз де буның жақты мысалы болып табылады.
Анықланыўынша, бронза дәуиринде болғаны сыяқлы, одан кейинги дәуирлерде де қала өз әтирапындағы аўыллар өмирин муўапықластырыўшы орай ретинде раўажланады. Бирақ, көп өтпей өзиниң тийкарғы економикалық ўазыйпасына аўылларда ислеп шығарылған өнимлерди қайта ислеў ҳәм де оны бөлистириўге өтеди. Өз гезегинде бул жағдай қалаларда өним айырбаслаў ҳәм саўда-сатықтың пайда болыўына дүмпиш береди. Б.е.ш І мың жыллық баслары ҳәм орталарындағы қалалардың, социал структураларда түпкиликли өзгерислер жүз болып, ислеп шығарылған өним бөлистириўи ҳәм де оны тутыныў қылыўда теңсизлик жүзеге келеди. Бул айрықшалықлар дәслепки мәмлекетчиликтын социаллық-економикалық факторлары ушын ҳәм өзине хас болып табылады.
Бул жөнелисте изертлеўлер алып барылыўы нәтийжесинде дәслепки бар жайласыў системасының низамлықлары, сугориш тармақлары менен оның байланысы, әййемги мәкан-жайлар типологияси мәселелери көтерилди. Көп жөнелиске жөнелтирилген ири експедициялар үйренген мәселелер арасында әййемги дыйханшылық ўазислери сугарилиу тарийхы бөлек жөнелиске ажралып шықты. Айырым изертлеўшилердиңдиң пикрине қарағанда, таў алды ҳәм тегисликлер деги кең аймақлар ушын үш басқышлы суўғарыў тармағы : каналлар, таратыўшы шахобчалар ҳәм атызларға суў узатыўшы салмалар тән болып, мәкан-жайлар әйне мине сол системаға уйқас түрде қурылған. Таўлық аймақларда болса суў сақлағыш ҳәм коълчалардан пайдаланылған ҳалда жылғалап суўғарыў усылы өзине хас болып табылады.
Алып барылған изертлеўлер нәтийжесинде мәкан-жайлар структуралары суўғарыў дәреклерине қарай аймақларға ажыратылды ҳәм де ўазислерде жайласыў системасының қәлиплесиўинде ишки ҳәуизлер аймағындағы ямаса таў алды аймақларында дәрялардың ирмақлари пайда етген сайлардың тармақлары шешиўши әҳмиетге ие болғанлығы анықланди. Өзлестирилген ўазислердиң социаллық-економикалық раўажланыўына ҳәм де ири қалалар ҳәм мәмлекетчиликнинг пайда болыўына қарай қалалар ҳәм мәкан-жайлар жасалма каналлар бойида жүзеге келиў етилген. Изертлеўлер нәтийжесинде жайласыў топографиясындағы жергиликли айырмашылықлар да анықланди. Атап айтқанда, айырым аймақларда, тийкарланып Хорезмде мәкан-жайлар сугорувчи салма өзени ёқалаб узын қурама формасында группаларға бөлинеди. Бундай жайласыў тәртиби соның менен бирге, Амударяның орта ағымындағы дәря ирмақлари бойлап қәлиплескен киши ўазислерде, архаик дәуирдеги Мурғабтин төмен бөлегинде жайласқан Аравалидепа киши ўазисинде де белгиленген.
Ирмеқлери тийкарғы өзенлерге келип қуйилувчи Дәрялардың жоқары ағымында орайласқан ўазислерде тығыз жайласқан мәкан-жайлар ушрайды. Бундай жағдайды Арқа Бақтриядаги ямаса Ташкент ўазисиндеги әййемги мәкан-жайлардың жайласыўында бақлаў мүмкин. Салыстырғанда ири дәрялар адағида жайласқан үлкен ўазислердиң ишки ҳәуизинде, мысалы, Бухара ўазисинде ўақыт өтиўи менен қурамалы ҳәм талай турақлы, дерлик үзликсиз жайласыў системасы қарар табады. Бунда зәрүр ҳалда бир ирмақдаги сугариу тармағындан қоңсылас тармаққа суўды таслаў мүмкиншилиги әмелде болған. Улыўма алғанда, алып барылған стилистик изертлеўлер нәтийжесинде Орта Азияның әййемги ўазислардеги халық жайласыўы дүзилисинде суўғарыў тармағының қәсиетлери шешиўши әҳмиета ие екенлигин тастыйықлайды.
Соңғы жылларда Орта Азияның әййемги қалалары ҳәм мәкан-жайлар системасын үйрениўде салдамлы нәтийжелерге ерисилди. Орта Азияның қублаындағы арқаға қарай кеттан протақала, қала мәдениятының улыўма қәсиетлери анықланып, салыстырыўий анализлер әмелге асырылып атыр. Дийўаллар менен оралған ири қалалардан тартып, тығыз қурылған ҳәм әтирапында аўыллар болған салыстырғанда майда қалаларға шекем типологик ҳәм дүзылыў қәсиетлерине көплеген анықлықлар киргизиў мүмкиншилиги пайда болды.
Атап өтиў керек, Орта Азияның әййемги қалалары, социал мәкан-жай системасы ҳәм улыўма урбанизатсия процесслериниң раўажланыў басқышларына тийисли бирден-бир консептсия жаратылмаған. Жоқарыда еслетгенимиздий, илимий изертлеўимизнинг тийкарғы мақсетлеринен бири де бул бослықты мүмкиншилик дәрежесинде толтырыўдан (және де толықлаў, жуўмақ бөлегинде берилген) ибарат есапланади. Бырақта, қарабаханалары сақланып қалған барлық гөне қалалар ҳәм мәкан-жайларды дәслепки үйрениў ҳәм тарийплеў, ҳәр тәреплеме салыстырыўий анализ етиў нәтийжелери мәкан-жайлар системалары раўажланыўының улыўма жағдайын дыққат пенен анализ етиў ҳәм де олар ҳаққында улыўма болса -де, жуўмақлар шығарыў аса зәрүрли болып табылады. Бул орында, бөлек регионлар ҳәм дәуирлер деги урбанизатсия процесслериниң бирпара улыўма низамлықлары ҳәм айриқша тәреплерин және де тыянақлы тәрзде анықлаў мүмкиншиликлери бар болып табылады.
Көплеген мәкан-жайлар оазисли жайласыў тәртиби шараятында әсирлер, ҳәтте миңлаған жыллар даўамында әмелдеги болып көбинесе толық қазиб ашылмаған болса -де, оларды системаластырыў жумыслары Орта Азияның тийкарғы ўазислеринде, улыўма алғанда табыслы әмелге асырылған. Соған қарамастан, көплеген типологик схемалар «ҳаддан тысқары кең хронологик шеңберде әмелдеги болған мәкан-жайлардың мағлыўматлары тийкарында тузилмеқде», деген сын пикирлер де билдирилген. Бир қатламлы гөне қалалар ҳәм аўыллардың типологик анализи арнаўлы бир дәуирдеги социал - мәкан-жай системаларының дүзилиси ҳаққында салыстырғанда толыққонли ойда саўлелендириў бериўи шубҳасыз болып табылады. Бул жағдайды көбирек Хорезм естеликлеринде, айырым жағдайларда Бақтрия ҳәм Марида бақлаўымыз мүмкин. Бирақ, көплеген мәкан-жайларда, әсиресе, Бақтрия, Суғд ҳәм Шашдаги әййемги қала ҳәм аўыллар қурамалы стратиграфияга ие болған көп қатламлы естеликлер болып, олардың сыртқы көриниси ямаса әдетде, ең ири қурылыс дәуирлериниң басқышларын сәулелендиреди.
Көп қатламлы естеликлерди типологик группалашдаги көшпелис мәденият тайпалары арасында мәкан-жай қурамалы, раўажланыўшы тәртип болып, раўажланыў дәрежесине көре аз-аздан өзгерип барады ҳәм де қолай шараят жүзеге келип өсип қалаға айланыўын нәзерде тутыў керек. Атап өтиў керек, мәкан-жайдың қалага айланыў процеси гейде кризис, турақлылық ҳәм қайта раўажланыў дәуирлери менен алмасынып турады. Бул жерде мәнис итибары менен мәкан-жай қәлиплесиўиниң тийкарғы басқышлары группаланады. Көпшилик әййемги гөне қалаларда әдетде дийўаллар бийик етип қурылған ҳәм қалыңластырылган. Жаңа дийўаллар тармақлары жүзеге келиў етилиўи де мүмкин болған, бирақ гөне қаланың алдынғы, ески бөлеги дүзилиси өзгериўсиз қалған.
Ири ҳәм қурамалы дүзылыўлы есқи қалаларда әдетде, олардың бөлек раўажланыў дәуирлерине тийисли болған бөлек структуралық бөлимлери анықланады. Бундай ҳалда түрли қурылыс дәуирлериниң жемиси болған гөне қаланың соңғы жағдайы группаланмайди, бәлки гөне қаланың ҳәр бир бөлек қурылыс дәуириндеги жағдайы нағыз өзинга уқсас басқа қала менен салыстырыўий салыстырылады. Бунда мәкан-жайлар әййемги ҳәм қалалардың типологияси, әўеле өлшемлери ҳәм планлық дүзилиси олардың мәкан-жайлар улыўма системасындағы социаллық-економикалық орны ҳәм әҳмиетин сәулелендиреди. Айырым мәкан-жайлар өзиниң көриниси ҳәм формасын өзгертирместен бир дәуирден екинши дәуир өтеди. Гейпаралары болса, тараққий етип ҳәм үлкенлесип, қурамалы дүзылыўға ие болады ямаса керисинше, өзиниң әмелдеги әҳмиетин жоғатып кризисқе жүз тутады. Қала ҳәм мәкан-жайлардың өзгерис процеси әўеле, жәмиеттеги социаллық-економикалық жағдай, тәбийий географих шәрт- шараятлар ҳәм әлбетте әскерий-сиясий жағдай менен тиккелей байланыслы ҳалда кешеди.
Изертлеўлерден жуўмақ шығаратуғын болсақ, гөне қала ҳәм мәкан-жайлар сыртқы көриниси Олар типологиясининг талай исенимли көрсеттичи есапланады. Изертлеўлерге көре, дәслепки темир ҳәм әййемги дәуир тийисли ири естеликлердиң көбиси минарлары болған қорғаў дийўаллары менен қоршап алынады. Шәрт-жағдайға қарай олар аймағының түрли жайларында (орайда, дийўаллар жанында ) қорғанлар жайласады. Қорған көринисиндеги гөне қалалардың орайында ямаса мүешлериниң биринде беккемленген истеҳкам жүзеге келеди. Атап өтиў керек, тийкарғы тарийхый дәуирлердиң хронологик шеңберине киретуғын гөне қала ҳәм аўыллардың жоқарыда келтирилген Типологик айырмашылықлары Орта Азия мәкан-жайлар археологиясының зәрүрли бағдары болған қалалар тарийхын үйрениў ҳәм қайта қайта тиклеўде күтә үлкен әҳмиетке ие есапланады. Бул әҳмиет оларды салыстырыўий анализ етыўде әсиресе айқын көринетуғын болады.
Бул бөлимге жуўмақ жасап айтыў мүмкин, б.е.ш I мың жыллыққа келип Урта Азия аймақларындағы қаласазлик мәденияты өзиниң жоқары дәрежесине көтерилген еди. Гөне қалалар ҳәм мәкан-жайлардың типологик жайласыўы ҳәм де планлық дүзилисин салыстырыўий анализ қылыў соны көрсетеди, олар өз раўажланыў процессинде бир неше дәуирли басқышларды басып өткенлер. Көбинесе бул басқышлар ортасындағы айырмашылықларды бақлаўымыз мүмкин. Соған қарамастан, үлкемиз аймақларындағы бул дәуир тийисли көплеген ири естеликлер шын мәнистеги қалалар болып, зәрүрли әҳмиетке ие болған социаллық-економикалық ҳәм мәдений орайлар есапланған. Әйне мине сол мәдений орайлар мәмлекетчиликнинг зәрүрли ҳәм тийкарғы ўаакторларынан бири еди.
Ҳәр бир есқи қала ҳәм мәкан-жай мәлим ўазисде ол ямаса бул дәуир тән улыўма қаласазлик ҳәм қурылыстың стилистик дәстүрлеринеге көре қәлиплескенине қарамай, айрықша айрықшалықларға ҳәм де өз раўажланыў тәғдирине ие болған. Соның менен бирге олар, мәлим аймақта жайласыўдың қурамалы ҳәм ўазыйпалық тәрептен өз-ара байланысқан системасында мәлим орын тутпан. Соңғында атап өтиў керекки, мәкан-жай ҳәм гөне қалаларды сыртқы белгилерине қарай группалаўда белгилер системасы, тарийхый мәдений атлар, муғдарлық белгилер, өлшемлер комплекси ҳәм олардың өз-ара жайласыўы менен байланыслы болған ҳәм де бир-бирин бийкар етпейтуғын мәселелер комплекси пайда боладыки, бул жағдай гөне қала ҳәм мәкан-жайлар тарийхын қайта қайта тиклеў ҳәм үйрениў ушын аса зәрүрли болып табылады.