Самарқанд давлат чет тиллар институти беҳзод турниёзов

1. Нўъмон ота ҳозир ўғлини эслаб, хўрсиниб қўйди (О. Мухтор ).
2. Шоикром айвон тўридаги сандал четида хомуш ўтирарди (Ў.Ҳошимов).
3. Тозагул бутун Қўқонда ҳусни, хуш ахлоқи билан тенги йўқ бир қиз (К.Яшин. Ҳамза).
Келтирилган мисолларнинг биринчисида туб структура хўрсиниб қўйди тарзида шаклланган предикатив бирлик билан, иккинчисида ўтирарди сўзи билан, учинчисида эса бир қиз бирикмаси билан ифодаланмоқда. Бироқ мазкур сўзларни мустақил ҳолда оладиган бўлсак, уларнинг ҳали семантик жиҳатдан ҳам, синтактик жиҳатдан ҳам мукаммал эмаслиги кузатилади. Бошқача айтганда, мазкур структураларда том маънода инсон тафаккурининг берилаётган хабарлар ифодалари билан боғлиқ бўлган дастлабки мавҳум ҳолатдаги маҳсулотларини кўрамиз. Бу табиийдир, албатта. Чунки туб структура мавҳумлик қуршовида бўлади ва бу мавҳумлик унинг замирида шаклланган синтактик структурада барҳам топади. Синтактик структура сатҳида эса туб структура хабарнинг мағзини ташкил этувчи кесим (предикат) функциясини касб этади.
Шуни ҳам айтиш лозимки, туб структура асосида шаклланувчи гапнинг қай тарзда кўриниш олиши нутқ муҳити ва сўзловчи томонидан тил унсурларининг танланиши билан ҳам боғлиқдир. Қандай синтактик структуранинг воқеланишидан қатъи назар, туб структура унинг семантик асосини, бошланғич нуқтасини ташкил этади. Фикр исботи учун юқорида келтирилган мисоллардан бирининг деривацион принципларига эътибор берайлик:

Нутқ муҳити ва сўзловчи

Ў т и р а р д и Шоикром…хомуш ўтирарди.
(туб структура) Шоикром…ёлғиз ўтирарди.
Шоикром…ишлаб ўтирарди.
Бироқ шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, туб структура билан синтактик ҳосила (дериват) тўғридан-тўғри боғланмайди, чунки туб структура асосида энг аввал таянч структура (ядровий қурилма) шаклланади: Шоикром ўтирарди.
Таянч структура гапнинг минимал шакли ҳисобланади ва гап учун энг зарур унсурлар муносабатидан ташкил топади. Буни S (субъект), V (предикат) белгилари билан ифодалаш мумкин. Шунга кўра, таянч структура синтактик деривация маҳсули эмас, балки деривацион йўналишга имкон яратувчи базал объект саналади. Агар SV структураси таркибига бирор X унсур қўшилса, у ҳолда дериват шаклланади: Шоикром( S ) хомуш ( Х) ўтирарди (V).
Ишимизнинг олдинги бобида айтиб ўтилгани сингари, синтактик деривация операторсиз вужудга келмайди. Оператор эса реал ифодали (яъни бирор морфологик восита билан ифодаланган) ёки нул ифодали (яъни морфологик воситанинг иштирокисиз) бўлиши мумкин. Айни ҳолатда у нул ифодалидир. Бунда хомуш (Х) сўзи билан ўтирарди (V) сўзининг дистрибутив муносабати мавжудлиги ва бунинг натижасида тўғридан – тўғри алоқага киришиши муҳим аҳамият касб этмоқда. Демак, келтирилган мисолда синтактик деривация нул ифодали семантик оператор воситасида шаклланмоқда.
Синтактик деривациянинг кейинги босқичларида эса реал операторлар қўлланила бошлайди:
Шоикром сандал четида хомуш ўтирарди -оператор -да.
Шоикром тўрдаги сандал четида хомуш ўтирарди-оператор-даги.
Шоикром айвон (-нинг) тўридаги … - о п е р а т о р -нинг.
Шундай қилиб, гапнинг синтактик деривацияси билан боғлиқ бўлган баъзи масалаларни кўриб ўтдик. Бундан асосий мақсад тенг компонентли МСҚ синтактик деривацияси принципларини талқин этишда ана шу элементар қоидалардан амалда фойдаланишдир. Албатта, МСҚ синтактик деривацияси умумий режада гап деривациясидан фарқ қилади. Бироқ тенг компонентли МСҚларнинг ҳар бир қисми гапдан иборат бўлгани учун алоҳида қисмлар деривацияси юқорида кўриб ўтилган туб ва синтактик структуралар хусусидаги тушунчалар доирасида ўрганилади.
Тенг компонентли МСҚ синтактик деривацияси ўзига хос жиҳатларига эгадир. Бундай жиҳатлардан энг асосийси унинг ҳар бир компоненти алоҳида туб структурага асосланишидир. Бу эса, ўз навбатида, тенг компонентли МСҚ синтактик деривациясининг камида икки туб структура замирида воқеланишини кўрсатади:
Бу гапни комилжон айтди, аммо уста яна бошини чайқади (О.Ёқубов. Видо).
Ромдаги ойналар синиб, стол ағнаб тушди ва тортманинг бир чети очилди ( П.Қодиров. Айиқ ташвиши).
Берилган тенг компонентли МСҚларнинг биринчи таркибий қисмларининг олдингиси айтди, кейингиси эса чайқади тарзида шаклланган туб структураларга эга эканлигини кузатамиз. Мазкур туб структуралар асосида Комилжон айтди ва уста чайқади таянч структуралари шаклланмоқда.
Иккинчи мисолда МСҚнинг биринчи компоненти ағнаб тушди, иккинчи компоненти эса очилди шаклида берилаётган туб структуралар асосида воқеланганини кўрамиз.МСҚ таркибий қисмларининг таянч структуралари стол ағнаб тушди ва бир чети очилди ҳолатида қўлланмоқда.
Мисоллар таҳлили тенг компонентли МСҚ синтактик деривациясининг мустақил ҳолда такомиллашиб борувчи икки туб структура асосида воқеланишини далилламоқда. МСҚ синтактик деривацияси операндлари (таркибий қисмлари) нинг семантик асосини туб структуралар, минимал синтактик шаклини эса таянч структуралар ташкил этмоқда.
Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, тенг компонентли МСҚ деривацияси операндларининг ҳар бири деривация маҳсули бўлиши ҳам, бўлмаслиги ҳам мумкин. Юқорида келтирилган мисолларда эса уларнинг барчаси деривация маҳсули, яъни ҳосила структуралар саналади. Чунки ҳар бир операндда таянч структура унсурларидан бошқа яна Х унсурлар ҳам мавжуд. Демак, берилган МСҚлар дериват сифатида икки ҳосила структуранинг (ёки икки дериватнинг) деривацион муносабатидан ташкил топмоқда. Буни символлар асосида қуйидагича кўрсатиш мумкин:⁸⁴