Самарқанд уалаяти мисалинда ) Кирисиу Озбекстан айемги қалаларинин (Бухара, Самарқанд) колеми-жойбарластирилган шешиминде мешиттин тарийхий қалиплесиуи

3.2 Мешит атирапиндаги кенисликдеги орталиқти қайта тиклеу, реконструкcия қилиу ҳам модернизаcиялау маселелери
Қаласазлиқ маселелерин толиқ шешиу ушин маҳелле мешитлерин реконструкcия қилиу ҳам заманагой проектлестириу маселелерине комплекс жантасиу зарур. Комплекс реконструкcия қилиу мененине бул объектлердин архитектура -функсионал дузилиуин жақсилау маселелерин оз-ара шешиу мумкин. Танлап реконструкcия қилиу принcипи шенберинде амелдеги орталиқ жаратилиуга улкен тасир корсететугин жагдайлар талай коп. маҳалленин қолай архитектуралиқ орталиги.
Буннан келип шигадики, аутор тарепинен илгери сурилган теориялиқ модел қагийдаларин табисли амелге асириу тек маҳелле мешитлери атирапиндаги қала орталигин модернизаcиялау менен параллел турде амелге асирилиуи мумкин (5, 23-б.).
Модернизаcия томендеги уазийпаларди шешиуди оз ишине алиуи керек:
тарийхий зонани бийгана элементлерден азат этиу;
техникалиқ ускенелерди реконструкcия қилиу, гейде гонерген турар -жай обиектлерди алмастириу ;
ашиқ аспан астиндаги музей-қориқ жерлер шолкемлестириу;
рауажланиудин жогалган композитсион-маканий ҳам архитектура -жойбарлау сапаларин қайта тиклеу;
Архитектура ҳам ландшафт дизайни.
Модернизаcия усиллари эстеликлерге тиккелей жақин оринда жайласқан бир қатар номутаносиб имаратлардин тасиринин ҳалсизлениуин (айирим жагдайларда оларди бузиуди эсаптан тисқари этпестен ) эсапқа алиуи керек (11, 33-35-бетлар; 15, 47-бетлар). Тарийхий зонада, отмиштен қалган эстеликлер жанинда жайласқан жамиетлик, ислеп шигариу ҳам сауда комплекслериндин болек имаратлари маҳелле мешитлеринин улиума тусин туптен озгертирип, олардин колемин бузди. Сол себепли маҳелле ансамблларина уйқаспаушилиқ тасирин юмшатиш жолинан бариу зарур.
Модернизаcиянин наубеттеги басқиши маҳалленин гонерген турар -жай обиектлерди реконструкcия қилиу ҳам жаналарин алмастириу маселелерин оз ишине алиуи керек. Бунда : архитектуралиқ эстеликлерди, ландшафт боғдорчилик элементлерин ҳам эн қимбатли тарийхий имаратларди қайта тиклеу; жарамсиз имаратлардан азат этилген аймақта жана қурилис.
Мақсетке эрисиу ушин реконструкcия қилинип атирган аймақта сақланиуи керек болган имаратлардин зарур функтсионал группалари ҳам гонерген имаратлар орнина бул орталиққа киритилиуи керек болган жана имаратлар турлерин аниқлау талап этиледи.
Булар томендеги элементлер:
№ Сақланан имаратлар Жана исленбелер киргизилди
1. Жамиетлик турар -жайларинин сараланан улгилери Маҳелле типидаги гали қурилиси кем қабатли турар -жай имаратлари.
2. Ансамбл структуралиқ болимлери менен ҳар шереклик мешитлер Мамлекет хизметинин басланиш блоклари, маҳелле мешитлери искерлиги принcиплерини ислеп шигиу.
3. Ҳазирги табият кориниси
аймақтаги структура
тарийхий имаратлар Киши туризм объектлери
Дастурий фон ҳам колемди сақлап қалиу ушин тарийхий имаратлардин болек-болек болек болимлерин туп коринисинде қайта тиклеуди тамийинлеу, олар тийкаринда ашиқ архитектуралиқ -етнографик музейлерди жаратиу мумкин болади. Бул миллий маденият ҳам халиқ архитектурасини уйрениуге бир уақтинин озинде улес қосади.
Онин ушин объектлер Самарқанд, Бухара ямаса Қаласисабз қалаларинин тарийхан исленен маҳеллелеринин болек аймақлари болип, жогалган элементлерди қайта қайта тиклеу ҳам олардин ишки безатишларини мумкиншилиги баринша туп кориниске жақинлаштириши мумкин эди. Бундай музей ушин экспонатлар маҳалленин эски жойбарлау имарати, унин аймагиндаги халиқ уйлери улгилери, ансамблди қурайтугин элементлерден ибарат шереклик мешитлер, халиқ онерментчилиги устахоналари жайласқан сауда аркадалари, эгер ишинен салма ҳам сув дигирманлари оқиб шиқса, болиуи мумкин. ол Финляндия даги Турку қаласиндаги агаш архитекторшилиқ музейи сияқли ҳам басқалар (9 ).
Тарийхий имаратлардин жогалган композитсион колем-кенисликдеги ҳам қаласазлиқ сапаларин қайта тиклеу жолларин табиу маселеси де тап сондай зарурли жонелис болип, ол коп тарептен имаратлардин композитсион-макан режимине байланисли. Бул эрда қаланин тарийхан қалиплескен силуетинин роли улкен. Тарийхий тажирийбе сони корсетеди, бул маселени шешиуде қалалардин ансамбл орталиги динамикасин, олардин силуетларини рауажлантиратугин элементлерди, композитсион ҳам кенисликдеги дузилиудин тарийхан орнатилган уш басқишли иерархик системасин эсапқа алган ҳалда, рауажланиуга киргизиу керек. уйрениу натийжесинде аниқланан уйренилип атирган қалалар (умумшаҳар монументал ансамбли, маҳелле киши ансамбли, галабалиқ бир типли жасау орталиги ). Оларди рестаурация этпестен (ҳам рестаурация қилиудин илажи болмаса, бул системанин бир болеги болган заманагой қаласазлиқ элементлерин орнатпастан ), тарийхий имаратларди жане онин амелдеги композитсион ҳам жойбарлау структурасин тартипке салиуга эрисиу мумкин эмес.
Тарийхий имаратларда бос жайлардин архитектура -ландшафт орталигин қалиплестириу толиқ қаласазлиқнин ҳазирги жагдайина ҳам халиқтин салмақлиқ орайлари болган киши маҳелле мешитлеринин жайласиуина байланисли. Онин ушин эстетик озине тартатугиндор қала орталигин жаратиу, маҳелле мешитлерин галабалиқ турар -жай қуриудин амелдеги жойбарлау схемасинда жайластириу системасин қайта тиклеуде жана қурилис элементлеринин колеми, коркем анлатпалилиги, оптимал мунасабетин эсапқа алиу зарур. ҳам амелдеги архитектура ҳам ансамбл орталиги, онин табий компонентлери.
Уйренилип атирган тараудин айриқша қасиетлерин атап отиу, оган айриқшалиқ ҳам айриқшалиқ қасиетлерин бериу ушин предметке малим итибар қаратилган жетилистириу элементлеринен пайдаланиу мумкин. Саяли ҳаулилар, киосклар, ишимлик фантанлари сияқли киши архитектуралиқ сиртқи коринислер бул региона тан шешимлерге иелеуи мумкин. Бул сиртқи жақтиландириу ускенеси моделине де тийисли. Туури сайланан материал, форма, усил ҳам барлиқ бул элементлердин декоратиу қатламлари миллий маза жаратилиумаси, олардин характерине айриқшалиқ бериуи мумкин.
Тарийхий зонада реконструкcия этилген маканлар коринисинин жоқари коркем анлатпалилиги; майданлар, кошелер, маҳелле мешитлери ҳаулилеринде халиқ онерментлери тарепинен сизилган сувретлер, безеулер, декоратиу қайта ислеу менен безетилген мусиншилик ҳам боялган паннолардан пайдаланиу қолайлау болиуи мумкин эди. Бундай композитсияларнин олшемлери улкен эмес ҳам объектти жақин аралиқтан қабиллау ушин эсапланиуи керек. Тематикалиқ тарептен олар кобинесе қонсилас аймақлардин мақсети, архитектуралиқ структуралардин тури менен байланисли. Бул композитсиялардан маҳелле мешитлери ҳаулилеринде, блок кошелер коше кесиспесилеринде исленен майданларда пайдаланиу мумкин.
Ландшафт архитектурасинин дастурий қураллариндан жана талқинда сарқирамалар, сув “айнеклери”, реактиу диффузерлар, киши сув каскадлари - текшелар ҳам басқалардан пайдаланиу зарур (8, 112-бет).
Модернизаcия этилген имаратларди абаданластириудан тийкарги мақсет атирап -орталиқтин эстетик сапасин асириу ҳам микроклиматти жақсилаудан ибарат. Терек ҳам путалар қолай орталиқти тамийинлеуде тийкарги ролдан бирин ойнайди : қуяшдин ҳадден тис қизиуи, қатти самаллардан қоргау, ҳайуанот дуняси элементлерин табияатқа kirgiziу.jasalma орталиқ.
Тап сол аймақта, пиядалар майданин абаданластириуда тереклердин улиума санин кемейтиу техникасинан пайдаланиу зарурли аҳмиетке ие, бирақ усинин менен бирге, ҳар бир осимлик " тири ҳайкел" формасинда ойналади, табий коргезбе, онин атирапинда басқа кўкаламзорлаштириш элементлери исленен.