Самарқанд уалаяти мисалинда ) Кирисиу Озбекстан айемги қалаларинин (Бухара, Самарқанд) колеми-жойбарластирилган шешиминде мешиттин тарийхий қалиплесиуи

Мешитлер архитектурасин рауажландириудин заманагой тендентсиялари
(Самарқанд уалаяти мисалинда )
Кирисиу
1. Озбекстан айемги қалаларинин (Бухара, Самарқанд) колеми-жойбарластирилган шешиминде мешиттин тарийхий қалиплесиуи
1.1 Мешитлердин архитектура қалиплесиуи ҳам олардин басқишпа-басқиш рауажланиуи
1.2 Мешитлердин толиқ қалиплесиуине хизмет эткен соcиал -хожалиқ ҳам идеалиқ
себеплер
1.3 Қалалар структурасинда мешитлерди жайластириудин архитектуралиқ факторлари
Ол бойинша жувмақлар
2. Мешитлердин типологияси, архитектуралиқ элементлерди жойбарлау турлери ҳам гумбез ҳам гумбезсиз формалари
2.1 Мешитлердин структуралиқ -типологик тажирийбеси
2.2 Мешитлердин архитектура -жойбарлау структуралари ҳам колеми тарептен жойбарластирилган шешимлери
2.3 Дастурий декоратиу дизайн ҳам мешитлердин фасадлари ҳам ишки майданларин коркем расмийлестириу, декоратиу элементлер образи
II бойинша жувмақлар
3. Мешитлер архитектурасин қалиплестириуде заманагой тендентсиялар
3.1 Тажирийбе ҳам архитектура коринисиндеги деформатсиялиқ шешимлер.
3.2 мешит атирапиндаги кенисликдеги орталиқти қайта тиклеу, реконструктсия қилиу ҳам модернизаcиялау маселелери
* Қала колеминдеги мешитлер
* Қала атирапиндаги мешитлер
* Маҳелле мешитлери
III бап бойинша жувмақлар
Жувмақ (улиума жувмақлар, диссертатсия натийжелери, усинислар ҳам усинислар )
Пайдаланилган адебиятлар дизими

Изертлеу маселесинин актуал болиуи. Тарийхий рауажланан қалаларди реконструктсия қилиу, илимий-техникалиқ рауажланиу ҳам жамиеттиин соcиал мутажликлеринин артиуин эсапқа алган ҳалда оларди озгертиу зарурли қаласазлиқ маселеси болип табилади.

Тарийхий дастурлердин, атап айтқанда, откен дауирлердеги архитектура эстеликлеринин қалаларди қалиплестириудеги аҳмиети, сонин менен бирге, ошпес қадириятлардин жана инсан руухий парахатшилиқтин қалиплестириуге тасири мадениятли мамлекетте тарийх ҳам мадениятларди шолкемлестириу болип эсапланади. Кейини жилларда тарийхий қалалардин архитектура эстелиги ҳам тагдирине болек итибар артти. Қурилистин турақли кобейип баратирган колеми, қалаларди озгертиу патлеринин осиуи амелдеги қаласазлик структурасин жане де актиу тасир қилип атир, олардин композитсиялиқ ҳам архитектура эстелигин жойтип атир. Архитектуралиқ мийрасларди қоргауга хизмет этетугин ҳам кобинесе турли дауир ҳам мадениятлардин оз-ара тусиниулеринин тийкарлари ретинде қатнасатугин, оларди бир-бирине қарси қойиу қураллари эмес.
Эн зарурли соcиал тапсирмаси- материаллиқ -хожалиқ ҳам диний функтсияларга ие киши мешитлер қурилисин кенейтиу шешиу актуал болип атир. Мийнет, диний мадениятлар жибериу, дем алиу ҳам кўнилоқлар уақтинда адамлар менен турли формада уширасиу инсаннин органикалиқ мутажлиги болип табилади, ҳақийқатти толиқ қабиллауга, актиу турмистин эн зарурли шарти сапа этеди.
Уси манистен алип қараганда тарийхий турде қалиплескен киши мешитлер, мешитлер, дастурий турақ-жайлар. Бул орайлар ҳазир Орта Азияда огада кен тарқатилган соcиал -хожалиқ ҳам материаллиқ ҳадийселерден бири болган. Асирлер дауаминда халиққа хизмет корсетиу озгешелиги тажирийбеси топланан болип, онин натийжесинде дастурий турақ-жайлар турмисинда халиқ дастурлери жане соcиал-хожалиқ факторлар менен биргеликте болган. И. И. Ноткин ҳам И. А. Гордееуа тарепинен баспадан шигарилган жумисларда оз-ара баглиқ, архитекторлиқ эстелигин ҳар тареплеме қурилис менен бирлестириу маселелери терен ислеп шигилди.
Тарийхий қалалар орайларин реконструктсия қилиу маселелери Ю. у. Ранинский тарепинен жаритилди. Озбекстан тарийхий қалаларинин ансамбл қурилиси менен байланисли бир қатар маселелер Л. Д. Асқароу, П. Ш. Захидоу, А. у. Иконникоу, Т. Ф. Íлайиқоуа, К. С. Крюкоу, А Ю. Манкоуская, у Илсен, А. М. Прибйткоуа, А.
Тарийхий тажирийбени изертлеу тийкаринда архитектор илимпазлар тарепинен заманагой жамиетшилик мақсетиндеги объектлер уариантлари усинис этилди. Озбекстан климат шараятинда ауиллар ушин жамиетлик орайлари жойбарларин ислеп шигиу Ф. М. Эн уллии, Н. Исаходжаеу қоспа мийнетинде дагаза этилди. қала жамиетлик орайларин реконструктсия қилиу маселелери Ю. М. Моисееу ҳам у. Т. Шимко тарепинен откерилди, алинан натийжелер озлери ислеп чиқган оқиу қолланбасинда жаритилди. Изертлеу изертлеуши тарепинен 2008-2013 жилларда топланан фактик материалларга тийкарланан. Изертлеуде Озбекстан изертлеуи маглиуматлари, диссертатсия устинде ислеу проcессинде топланан жеке архиу маглиуматлари ҳам фотоматериаллардан пайдаланилди.
Уйрениу темаси. Қалиплесиу тарийхи, қала шолкемлестириу аҳмиети, архитектуралиқ ҳам типологик қасиетлери, коркем ҳам безеули дузилиуи, микроклимат шешимлери, мешитлер архитектурасин жетилистириудин илимий-стилистик тийкарларин ислеп шигиу ҳам перспектиуали шешимлерди уйрениуде аутор изертлеуинде тийкарги тема болган. машқала.
Изертлеу объектлери. Питкериу қанийгелик жумистин биринши тарауи 100 ден артиқ объектлер мугдаринда сақланип қалган мешитлердин тийкарги болегин оз ишине алади. Буннан тисқари, заманагой турар -жайлар орайларинда да ҳауескер тарзде (оз-озинен) ҳам даслепки жойбарлар бойинша қурилган шама менен бирдей мугдардаги бундай имаратлар корип шигилип атир. Барлиқ маселелер тийкаринан уш қала - Самарқанд, Бухара, Қаласи мисалинда корип шигилади. Ойткени сонда, оларда Орта Азия қаласазлиқ ушин эн анлатпали ҳам тан болган орта асир мешитлери ҳам жамиетлик орайлари ролин ойнаган мешитлер бар. Изертлеудин зарурли болеги 18-асир ақиринан 20 -асир басларинаша болган мешит ҳам имаратлар болип, бул архитектуралиқ ҳам қурилис объектларинин эуолютсион рауажланиуинин эн жоқари гуллеу дауири менен байланисли. Олардин келип шигиуи ҳам қалиплесиуиндеги типологик озгерислерди тийкарластириу ушин Орта Азияда қаласазлиқ системасинин рауажланиуинин даслепки басқишлари - эрамизга шекемги 1-мин жиллиққа тоқтап қалиу керек эди.
Орта Азиянин айемги қалалари, атап айтқанда, Самарқанд мешитлери архитекторшилиģи оз дауирдин дастурий эстетик, материаллиқ жане соcиал багдарлари менен байланисли. Усинин менен бирге, томендеги усиллар қолланилди: эстеликлерди табий уйрениу ҳам салистириуий анализ қилиу ; орайдин қурилиси ҳам эксплуатаcиясинин тарийхий ҳам заманагой тажирийбесин, проектлестириу материалларин уйрениу; микроклиматти откериу Бул усиллар мешитлер архитекторшилиģинда айриқша архитектуралиқ -коркем композитсияларини сол басқишда сақланип қалган сонги орта асирлер ҳам заманагой намаз ҳам мешитлер комплекслерин менен салистириу ҳам салистириу имканиятин берди. Ҳарекет индиуидуал " доретпелер" ни айриқша анализ қилиу арқали бул рауажланиудин путкил проcесине жолдас болган уйренилип атирган объектлердин композитсион қурилисинин избе-из дастурлеринени аниқлауга, кейининен они жетилистириу ҳам перспектиуали рауажландириудин стилистик тийкарларин ислеп шигиуга жонелтирилди.
Изертлеудин илимий жаналиги, баринен бурин, суверенли Озбекстандаги заманагой мешитлер архитектурасин қалиплестириудин актуал машқаласин илгери бундай кен қамтилган уйрениуден откерилмаган материал тийкаринда уйрениуден ибарат. Озбекстандаги заманагой мешитлер обиектлердин функсионал -архитектура -планлиқ шешимин қалиплестириудин жана низамлиқларин аниқлау оларди рауажландириудин эн типик қасиетлерин ҳам ҳазирги тендентсияларин аниқлау имканиятин берди.
Диссертатсиянин теориялиқ ҳам амелий аҳмиети. Мешитлер архитектурасинин рауажланиу тарийхи ҳам олардаги типологик озгерислердин тийкарги тареплери ашип берилген, мешитлер қуриудин дастурий тажирийбесинен заманагой амелиятда пайдаланиу мумкиншиликлери, атап айтқанда, бундай орайлар структураларинин шешимлери аниқланан. архитектуралиқ, композитсион, климатлиқ ҳам функтсионал козқарастан оптимал болип табилади. Бундай исленбелердин соcиаллиқ-економикалиқ натийжелилиги, баринен бурин, тарийхий эстеликлерди сақлап -алпешлеу, уси жамиетлик орайлари искерлигин жетилистириу, олардаги халиқ ушин қолайлиқларди асириуда болип табилади.
Изертлеу натийжелери рестаурация амелиятинда, эстеликлерди реконструкcия қилиуда, мешитлер ҳам маденият орайларин заманагой (сондай-ақ аутоматластирилган ) проектлестириуде, тарийх ҳам маденият эстеликлери комплексин дузиуде, жоқари оқиу оринларинин оқиу проcессинде ҳам малимлемеде пайдаланиу мумкин.