Самарқанд уалаяти мисалинда ) Кирисиу Озбекстан айемги қалаларинин (Бухара, Самарқанд) колеми-жойбарластирилган шешиминде мешиттин тарийхий қалиплесиуи

Ўзбекстаннин айемги қалаларинин (Бухара Самарқанд) колемин режелестириу ҳам қала дузилмелерин ҳам меҳиттин тарийхий қалиплесиуи
1. 1 Мешитлердин архитектура қалиплесиуинин келип шигиуи ҳам олардин кейини басқишпа-басқиш рауажланиуи
Уйренилип атирган жазба дереклер, археологик маглиуматлар ҳам атиз изертлеулери натийжелерин анализ қилиу ҳам улиумаластириу мешитлер архитектураси эуолютсияси проcесинин тийкарлари қаласазлиқ системасин қалиплестириудин эн зарурли басқишларинан бири экенлигин аниқлауга мумкиншилик берди. Орайлиқ Азияда.
Мешит архитектурасинин тарийхий ҳам типологик қалиплесиуинде бес басқиш бар. Олар томендеги асирлерди оз ишине алади :
-VII-ХII асирлер. (" Мусулман дауири");
-ХIV-ХV асирлер ишинде. (“Темурийлар дауири”);
-ХVI-ХIХ асирлер. ишинде. (“Озбек хонлиги дауири”);
-ХХ асир (1917 жилдан кейин гарезсизлик дауири басланиуига шекем болган дауир);
-ХХ-ХХI асирлер (гарезсизлик дауири)
Мешит архитектураси рауажланиуинин биринши басқиши Орта Азияда “мусулман дауири”нин басланиуина туури келди. Араблар ҳукимранлиги мамлекеттин материаллиқ ҳам экономикалиқ дарежесинин сезилерли рауажланиуина жардем берди, бул болса оз гезегинде даслепки орта асир қалаларинин қаласазлиқ системасинин озгериуине тасир корсетди. Бизге узликсиз тортмуюш формада танис болган қала атирапда халиқтин кобиси топлантугин маҳелле-маҳеллелерден (13, 67-бет) шолкемлескен сауда ҳам онерментшилик қалашалари себепли кенее баслади. намазлар, мешитлер ушин комплекслер қуриу зарурге айланди.
Мешит текгана адамлардин намаз оқиу жайи, балки халиқ жийналатугин орай, адамлар арнаули қагийда тийкаринда жасайтугинлиқ жамаат болип табилади.
Уйрениулер сони тастийиқладики, маҳелле жамиетлик имаратлари функсионал тарептен алдини басқиш даги - “орт уйи” жамиетлик имаратлари менен байланисли. Экиншиси орнина минарли мешит қурилган. Аслини алганда, тек форма озгериуи болган, бирақ мазмуни сақланип қалган.
Ал-Берунийдин туп дерегине коре, " ортли уйлер" дин ози диний имаратлар болип, олардин атрибути муқаддес орт эди. Кейинирек, мамлекеттин тупкиликли халқина ислам дини синирилгенде ҳам олар " алоу-хана" дин ажиралмайтугин тури менен ажралип туриуди қалемаганларида, бинага механик турде минарли мешит қосилган. Буннан тисқари, ҳар бир маҳалделенин айриқша соcиал жайи болганлиги, функсионал мазмуни алдини басқиш даги блокли жамиетлик имаратлари менен бирдей экенлигин корсететугин таги коплеген фактлар бар. Корип шигилип атирган ҳам алдини басқишда олардин функтсионал бирлиги менен бир қатарда, композитсион-кенисликдеги қурилисда да парқ бар. " Мусулманлар дауирида" хизмет корсетиу элементлери номенклатурасинин байитилиуи ҳам қурилис техникасинин жаналаниуи гузетилип атир, бул эрда минарли мешиттен тисқари мектеп (мектеп), иуан (ҳаули ), ожирелер ( турар -жай ҳам коммунал болмелер). Олар, албетте, кен шақли тереклер, путалар ҳам гуллер менен қирақ бойлап оралган ҳауз (сув базаси ) атирапинда топланан. Бул турдеги жамиетлик обиектлердин қалиплесиуине, тийкаринан, жана идеология - ислам дининин куши жардем берди. Исламгаша болган култлар аламан жийинларин билмаган, " ортли уйлер" дин композитсион ҳам кенисликдеги дузилиси болса откен заманда камерали озгешеликке ие эди. киши бир қаплар формаси. Коп санли намаз оқиушиларди жайластириу, бийгана шауқимлардан, кошелерди исси ҳам шандан, гейде жауиннан асирау ушин молшерленен маҳелле соcиал -диний орайи дийуал менен оралган ҳаулили мекеме имаратлари коринисинде болган. Сондай этип, киши архитектуралиқ ансамбл майдан атирапинда жийналган бир неше қаплар формасин алади (9, 161-бет). Усинин менен бирге, мийрасхорлиқ да амелдеги Умумшаҳар монументал мешитлеринин композитсион техникаси. Бунин себеплеринен бири, бизинше, комплекстин халиққа сезимий тасирин кушейтиу заруршилиги эди. Бул бир неше имаратларди бирлестириуди, олардин бирдей багдарин, айтип откен даниқлилигин ҳам космик жойбарлау шешимлеринин айриқшалигин талап этди. Адебиятда бундай қурилис " зҳуфт" (оз-ара параллел оқларда имаратлардин қонсилас жайласиуи ) деп аталган (7, 161-бет).
Тап сол басқиш мешитлерди қуриуда " кош" композитсион техникасинан пайдаланиу менен характерленеди, бунда эки ямаса уш обиекттин кириулери бир-бирине кери болган бирдей композитсион ўқга жайластирилади. Бул тартип менен эн безетилген тийкарги искерлик тарауиларди атап отиу принcипи аниқ ашип берилген. Сол тарзде композитсия ҳам ритмнин бирлигине эриуилади, бул ансамблдин монотон турар -жай қурилиси дузилисиндеги аҳмиетин, онин ҳукимранлиги ҳам шеректеги орайластирилганлигин айтип отеди.
Архитектура ҳам жойбарлау қасиетлеринин озгериуи менен мешитлер имаратлардин колемли ҳам кенисликдеги шешими тарепинен эли озгериссиз қалди. Оларда Исламга шекем болган сийиниушилардин тегис ушек қатлами сақланип қалган, америкалиқ шигисти изертлеуши М. Ходжсоннин пикрине қараганда, олар христиан ямаса ҳинду сийиниухоналаридан кескин париқ этеди. Эсаптан тисқари - бул комплексти бирдей турдеги турар -жай қурилисинин улиума массасинан ажиратип туратугин минаретик. Озинин сиртқи кориниси менен, шерек рауажланиуда этилмей атирган жергиликли " коп қабатли" аксанни алди.
Тарийп берилген дауирде мешитлер ҳам жамиетлик орайлари тусин қалиплестириуде олардин архитектурасинин айриқшалиги ҳам айриқшалиги коринетугин болди : тусиниклик, қатанлиқ, мазмун, сиртқи коринислердин аниқлиги, назик деталлар.
Қурилис технологиясинин рауажланиуи менен мешит имаратлари жане онин жардемши элементлеринин жана туси басқишпа-басқиш қалиплестирилип атир. Бул, асиресе, гумбезли галереяли имаратлар ҳам мешитлер, гумбезли дализ ҳам аркли кирисиу портали сувретинде айқин коринетугин болади. Айлама галереяси устинлер устинде турган гумбезли шифт болип, ол устинлерге сайкес келеди. Куадрат тор (7, 243-251-бетлар). Араб алими Й. Ақилли устин, қорган-сарай ҳам гумбезди ислам архитекторшилиҳğинин аниқ “ушлиги” деп дагаза этеди.
Шигис архитекторшилиģинин жаҳан колеминде маба қазанан сувретлейтугин ҳам декоратиу-амелий коркем онери техникаси нагиз ози басқишда пайда болади. Бул мешитлер, жамиетлик орайлари тусине де тийисли болип табилади. Атақли шигисти изертлеуши Жоқлиқ Метз корип шигилип атирган дауирди “мусулман ояниуи” дауири деп атаган. Бугини куне шекем сақланип қалган ҳар қийли декорациялар, колемли ҳам кенисликдеги шешимлер, соcиал ҳам диний комплекслер аймагин абаданластириу айтилганларди тастийиқлайди. Олар декорациянин жана усилларинан пайдаланиудин турақли қалеуин атап отиуеди. Ҳажже ҳам агашқа нагис ойиушилиқ кен қолланилади, мийтин гербиштен, гейде фигурали гербишлерден, сирланан гербиш ҳам кафеллерден қурамали нагисли нагис ойиуши теракоталардан жасалган безеули таслар пайда болади. Архитектуралиқ безеу усили мусулман Шигиси мамлекетлерине тан айриқшалиқларди озинде жамлеген.
Улиума алганда, исламдин архитектураģа тасирин тиккелей ҳам тиккелей болмаган ҳарекетлер жийиндиси ретинде белгилеу мумкин. Бириншиси, арнаули диний имаратларди қуриу ҳам уизуал қуралларди бастириуди оз ишине алади. Экиншисине - геометрияни аниқ хошаметлеу, архитектуралиқ эпиграфияни рауажландириу (7, 157-163-бетлар).
“Мусулман сақнаси” мешитлери архитектурасин олардин прототиплари менен салистириулаганда сондай жувмаққа келиу мумкин, олар функсионал мазмуни тарепинен бирдей болип қалса -де, олар путкиллей жана архитекторшилиқ -жойбарлау турине иелеп атир. Бул архитектуралиқ ансамблдин бир тури.
Орта Азиядаги мўғуллар истилоси маденият ҳам хожалиққа улкен залел жеткезди. Бул мамлекет архитектоураси рауажланиуинда да оз анлатпасин тапти. Салмақли ақибетлерди женип шиққаннан кейин (ХИИИ асир) қурилис ҳам архитекторшилиқ жедел рауажланип атир. Киши мешитлердин рауажланиуи да сол проcессга сайкес келеди.
Қала системасинин аз-аздан қурамалилашууи бар. Бул мешитлердин козкореки дузилген композитсион-макан мунасабетлеринен ибарат жана техникалердин пайда болиуи менен байланисли.
Қаласазлиқнин табислари тийкарги қала магистралларини туурилау ҳам абаданластириуда, узликсиз ямаса коркем рен-баран мешитлер, майданлар, кошелер, некрополлар (Регистон, Самарқанддаги Шохи-Тири ҳам басқалар ) жузеге келиу этилиуинде оз анлатпасин тапти.
Бул мешит архитектуранин эуолютсион-типологик рауажланиуинин ушинши басқишина туури келген Темурийлар ҳукимранлиги дауири.
Тарийхчи Ҳурметиддин Али Яздийнин жазиуиша, Темур басип алинан қалалардан онерментлер (архитекторлар ), халиқ онерментлери, маденият ҳам коркем онер гайраткерлерин топлап, пайтахт - Самарқандга (5, 912 й. ден) алип барган, бул болса кейинирек ири материаллиқ орайлардан бирине айналган. Шигистин орайлари. Ишки ҳам сиртқи сауданин жедел осиуи мазмуни ҳам архитекторшилиқ техникаси тарепинен алдини дауирлерден сезилерли дарежеде париқ этетугин қала орайларин қуриу ҳам реконструкcия этиуге алип келди. Коплеген жамиетлик орайлари сауда имаратлари ҳам жабиқ базарларди оз ишине алади ҳам қаланин тийкарги жойбарлау туйинлери жане онин микротузилмалари - куарталларни қурайди (13, 98-103-бетлар; 24, 33-53-бетлар).
Ансамблдин аҳмиети ҳам монументаллигин асириу ушин алдини усиллар - “жуп” ҳам “қас” (мисали, медресе, мешит ҳам сауда -хожалиқ ханани жалгау ) интенсиу paydalanиlгan., тап бир архитектуралиқ организм ямаса бир-бирине кери жайласқан ). Бирақ Темур озин ансамбл қуриу ҳаққиндаги жайша буйриқлар менен шеклеп қўймади (сол уақитта ҳукмдорнин мамлекетти басқариу басқариуда диннин ролин жоқари баҳалагани ҳурметли кисилер мазарларинин пайда болиуина хизмет эткен), ансамбл композитсиясини (4, б. композитсияни) жаратиу, композитсион ҳам жойбарлау ҳасаси уш қаласазлиқ элементинин иерархик байланислиинда : мешитлердин маҳелле жамиетлик орайлари ; умумшаҳардаги жамиетлик орайлари ҳам мешитлер; табият коринисили мемориал мешитлер - мазарлар.
Сондай этип, Темур озинин ақлиги Муҳаммад -Сулдон атинан бир группа жамиетлик обиектлерди қуриуга буйриқ берип, қаланин арқа болегин улкен колемдеги қорган - Гур-Амир менен Полиси-Чаҳар-Духум мазари менен беккемледи ҳам байланистирди. ҳам Рухобод куартал архитектура ансамбли. Бирден-бир композитсия жайласқан олар кен тожли тереклер ямаса жузим багилар менен саяланан жақси ремонтланан қиябан менен бир-бирине байланисқан ҳам диққатти оларга қаратган. Ҳазирги уақитта тек Гур-амир ҳам Рухободнин бир болеги сақланип қалган. Гур-амирга алип баратугин жолдин жилисиуи себепли структуралиқ композитсион оģи бузилган, ягний “оқ” ансамблинин туп путинлиги жогалган.
Бундай мешит ҳам мешитлерди жаратиу дастури Улли жибек дауиринде де дауам эткен. Бул Бобурнин жазиуларинан малим ҳам археологик табилган затлар менен тастийиқланан (15, 15-бет). Захриддин Бобур Самарқанд Улли жибек медресеси қарсисиндасинда гумбези улкен мешиттеги кен намазхана қурилгани ҳаққинда хабар береди. Ханако имамларинан бирине тийисли болган ҳурметли қабир ҳам -диний мекемеге берилген мал-му’лклердин киши қалдиқларин эсапқа алмаганда, сақланип қалмаган. Изертлеу имам мазаринин композитсион ролин ашип берди
Бул Улли жибек медресесинин монументал упуткил қала аҳмиетинен тап арқа-шигисинда жайласқан “мағоқ” туриндеги маҳелле мешитлери қурилисига шекем болган отиу дауири кен колемли қурал эди. Олардан бири Ҳазрати-Умар, экиншисинин ати белгисиз, экеуи де сақланип қалмаган (20, 52-бет).
Темурийлар дауириндеги қала рауажланиуинда мешитлер архитектурасинин композитсион ҳам кенисликдеги экспрессиулиги ҳам зарурли қала қалиплестириуши ролинен тисқари, декорация улкен уллилиққа жетип атир. Куартал мешитлер коринисинде илгери ислеп шигилган маёлика ҳам сирланан гербиш жийнақларинан тисқари, коп ренли ўйилган мозаикалар, ўйилган мармар плиталар ҳам тор кен қолланилади. Гербиштен жасалган безеуде ири гириҳ ҳам кафелли - стилизе этилген гул нагислари устинлик этеди. Ишки маканда Черепитсали панеллалар, безеули дийуал суврети - оралган зарҳал безеулер, жилтир суврет - кунделикте ислетиледи.
Мешитлер архитекторшилиģинин эуолютсион-типологик рауажланиуинин тортинши басқиши “Озбек ханлиги дауири”не туури келеди.
Ҳукимет озбек урим-путаги - Шайбонийлар қолина отти. Олардин пайтахти Бухарада да Темурийлар пайтахтлари Самарқанд ҳам Ҳиротдай уллилиқ ҳам уллилиģи болмаган болиуи мумкин, лекин қурилис коркем онери малим дарежеде томенлеп кеткенине қарамай, бул жерде коплеген монументал диний жамиетлик ҳам коммерcия имаратлари қадди ретлеген. Бул басқишда Орта Азия қалаларин жойбарлауда сезилерли озгерислер жуз берди, ол тийкаринан бизин дауиримизге шекем сақланип қалган. Қала атирапиндаги ауиллардин оз қасиетлерине қосилиуи натийжесинде қалалар аймаги таги сезилерли дарежеде кенейип, кейинирек олар аз-аздан бизге малим болган маҳеллеге айланди. Усинин менен бирге, орта асир қалаларинин шегаралари амелдеги болиуди тоқтатади. Қала оз режимин озгертирип, кошелердин радиал системасин рауажлантирмоқда. Қала микротузилмаси - маҳелледе кесилискен кошелер системасинан шегиниу кузатилиб, бул қурилис орайинда да қала, да маҳелле аҳмиетине иелик этиу мешитлер қадди ретлеген (13, 104-бет).
Қурилис коркем онери ҳам қаласазлиқ системасинин жаналаниуи маҳелле мешитлери де, жамиетлик орайлари да архитектуралиқ тусин шетлеп отпейдии. Бул дауирди уйренилип атирган объектлердин эуолютсион рауажланиуинин шини деп бийкарга айтпаймиз. Алдинан ислеп шигилган принcиплер, схемалар ҳам сиртқи коринислерге амел эткен ҳалда сувретленен басқиш кобирек дарежеде жана техникалерди келтирип шигариуи гузетиледи. Мисали, Темурийлар дауирдин “аксиял” ансамбллари сақланип қалган, бирақ оларда сезилерли жаналаниу гузетилип атир : кошер бойлап соcиал ҳам диний ансамблларди байланистиратугин коше ҳам қиябанлар гербишли гумбезлер ямаса жақтилиқ менен оралган айриқша туннелларга айланади. кошенин бир тарепинен басқасина тасланан ушек трусслари ямаса шуберек ҳаулили структуралар. Коринип турипти, олда, пиядалар кошелери рауажланиуинин бул озгешеликине кошелердин сезилерли дарежеде тиклениуи жардем берди, бул болса қуриушилардан қуяш нурларинан қоргау ушин блок кошелерди ҳарекетлениу ушин тар каналга айландириуди талап этди. Бундай ҳадийседин зарурли шарти (пиядалар ҳарекетинин осиуи, қурилис техникаси ) жамиетлик орайлари қураминда сауда ҳам онерментшилик карханаларин рауажландириу болип табилади (9, 269 -306 -бетлар). Ҳақийқаттан да, сол уақитта пайда болган " тим" ҳам " так" лар комплексинде жайласқан коплеген маҳелле жамиетлик орайлари - сауда ҳам гумбезли имаратлар, формаси, дизайни ҳам функтсиялари тарепинен турли-туманлиги бул шамани тастийиқлайди.
Бул имаратлар не эди?
Бул, мисали, Таки-Зергерон (зергерлер гумбези) - қурамали монументал қурилис, кошелер коше кесиспеси, орта асирлер қаласинин шерек болеги ҳам аркаданин комбинатсияси эди. Тим-Абдуллахон - гумбезли коридор типидаги куадрат формасиндаги жай. Таки-малақайфурушон (қалпоқ сатиушилар гумбези) алдини корип шигилип атирган имаратлардан айриқша болип эсапланиу, маҳалленин бир неше кесилискен кошелерин қоплаган гумбез болип табилади. Таки-саррафон (саррафонлар гумбези) кошелер коше кесиспесинде, Шоҳруд ариқига жақин оринда жайласқан. Таки-саррафан, басқа сауда аркадалари сияқли, оз атинин толиқ оқлади. Бул жерде ҳар турли сутхорлиқ жумислари амелге асирилган (24, 34-35-бетлар).
Дастурий маҳалленин бирдей типидаги турар -жай обиектлердин тийкарги болеги бугини кунде жогаллиги себепли олардин аймагинда сақланип қалган жамиетлик ҳам сауда комплекслерин болек, қурамали уш олшемли имаратлар ретинде қабил этинип атир. Бирақ Шайбонийлар дауириндеги Самарқандлиқларди эмес (Самарқандда бундай комплекслер талай кем эди), тийкаринан бухорийларди корип шиқсақ, табият кориниси путкиллей басқаша бўлар эди. “Калян минаринда турип, биз бул характерли гумбезлерди тениймиз, лекин қаланин тийкарги кошелеринен биринде болганимизда ҳеш нарсени кормеген болар эдик. Буган қала рауажланиуинда устин болган гейде туннел сияқли келте кошелер жардем берди" (24). Мешитлер архитектурасида гумбезли имаратлар да кен қолланилган.
Сапанин томенлеуи: коп мийнет талап этетугин мозаика жийнақлари апиуайилау, илайли нагисли уш ренли маёлика плиталари менен алмастирилади.
Буннан тисқари, 17-асир орталариндаги мешитлер ҳам маденият орайлари архитектураси порталлар, гумбезлер, минарлар формаларин орнатиу ҳам геометриялиқластириу техникаси, Темурийлар дауирдин коркем безеулери тарепинен де томенлеу болип табилади (4, с. 32). Бул урисип атирган Бухара, Қўқон ҳам Хийуа хонликлари ортасинда феодал даулардин кушейип бариуи менен байланисли болип, бул феодал болиниука ҳам экономикалиқ пасенлеуге алип келди. Озбек хонликларинин материаллиқ турмисинда сезилерли рауажланиу тек 19 -асирдин 20 -30 -жилларинда, Россия менен сауда ҳам материаллиқ байланислар орнатилганнан кейин жуз болди. Улкен қалаларда жедел қурилис жумислари алип барилмақта
Корип шигилип атирган дауирдин бул дауири мешитлер архитектуралиқ тусинин де сапа, да мугдарлиқ осиу бойинша эуолютсион рауажланиуинин шинина айланади. 19 -асирдин 2-яриминан қалаларда бул объектларни жедел қуриу проcеси басланди, олардин сани кескин кобейди. Сондай экен, аутордин статикалиқ изертлеулери натийжелерине коре, 1850-1920 -жилларда сол дауирде амелдеги болган улиума мешитлердин кеминде 60 проcенти, 1990 -1917 жилларда болса кеминде 35 проcенти қурилган.
Орта Азиянин Россия менен бирге басип алиниуи ислам дининин кушейтиуине хизмет этди. Намаз, байланис ҳам дем алиу маканлари ҳаққинда маглиуматлар турлише: булар оз уйлеринде мийманхана, ожире ҳам таги басқа... Қурилис жумисларинин қимбатлиги себепли маҳалленин озинде де бундай зияратгоҳ қуриу қийин эди.
Ҳар бир маҳалдела ушин болек мешит ҳам жамиетлик орайлари қурилиси анализи сони корсетти, қагийда жол мененде, ҳар бир жана архитектуралиқ ансамбл қурилиси проcессинде текгана онин тури қурамалиласади, “қатлами” жақсиланади, балки жана қурилган архитектуралиқ ансамбл да jaqsиlanadи.joгalгan композитсион ҳам кенисликдеги колемлер, қаласазлиқ бул басқишда қайта тикленеди. фоcуслар. Мисали, " мусулманлар дауиринде" пайда болган агаш ҳаулилар озгеше уллилиққа эриседи. Халиқ пунктлеринин қала озеги ҳам эстетик орайи ретинде мешитлер ҳам маҳелле мешитлеринин куартал композитсион ҳам кенисликдеги дузилисиндеги устин туратугин аҳмиети артип барип атир.
Киши маҳелле мешитлери қураминда торт тийкарги компонент париқ этеди: ҳаулили мешит жайи, минартик, уй ҳам жасил майданлар, ҳар бир жагдайда оларди ожире, мектеп, ханақо (даруешлар шадлиқ ханаси) сияқли имаратлар менен толтириу mуmkin.), тохоратхана (намаз алдиндан дарет алиу ушин болме), шайхана (шай ишиу менен бирге дем алиу макани ), ҳамам (жууиниу болмеси) ҳам басқалар. Тийкарги итибар жасил майданларга қаратилган болип, оларда бизнести зауиқ менен уйқасластириу темаси. актиу дауис шигаради. Кен мийуели тереклер, путалар ҳам гулзарлар, сув сақлагишлар, сарқирамалар ҳам сайлар - барлиги бир уақтинин озинде орайдин безеули безеулери эди. Бул пазийлет дастурлер дауам этиу уақтине бейимлик ҳаққинда да гапиради. Гоззаллиққа бейимлик уйренилип атирган ансамблларди табий орталиққа уйқас турде масластириу қалеуи ҳам қабилетинде коринетугин болади, бул болса орнатилган халиқ маденияти тажирийбеси менен байланисли.
Киши маҳелле мешитлери ушин, атап айтқанда, мешит ушин анлатпали жайлар (релеф, эркин майданлар, коше коше кесиспесилери) сайланади, жеткиликли дарежеде сувгарилади ҳам, олардин кенисликдеги дузилиуи қандай да тарзде табий сиртқи коринислердин айриқшалигин рауажлантиради, оларга ажиратилган бийикликлерди айтип отеди. ландшафттин қурайтугин элементлери болип хизмет этеди.
Мешитлер архитектурасинин эстелик айриқшалигин қалиплестириуде сувретлейтугин коркем онер ҳам имаратларди декоратиу пардазлау, энизилген рен палитраси ҳам пайдаланилетугин қурилис материалинин орни барган сайин кушейип барип атир. Олар турар -жай куарталинин эстетик ҳам материаллиқ орайлари болип, озгеше сувретлер, агаш нагис ойиушилиги менен безетилген, миллий геометриялиқ нагислар менен безетилген тор менен жетилискен уйқасласқан. Даслеп, эн апиуайи сиртқи коринислерде геометриялиқ безеу гул ушин тууал болип хизмет этди. Бирақ аз-аздан ол ажралип шигади ҳам гарезсиз турде рауажланади, нурли композитсияларди қурамалиластиради. Оз-озинен, ол улкен дийуал сиртларини толтириуга илайиқ болип, осимлик нагисина тимпанумлар ҳам ҳар қийли рамкалар майданларин қалдиради. Соққи Устин сувретинде озгерислер жуз береди: тобеге осетугин жулдиз формасиндаги усттин уиртуоз конструктсияси менен жаратилган сталактит пайтахтлари уақити келди. Олардин жобаси дузилиуга, қар узиндилерине уқсайди. Айриқша шигисона мазага ишки безатишда ардақли миллий ренлер (фируза, кок, ақ, қизил -охра) ҳам айриқша қурилис материалларинан (гулал, ўйилган агаш, мармар) кен пайдаланиу арқали эрисиледи.
Бирақ, на геометриялиқ безеу, на ренлер ҳам ислетилинен қурилис материаллари диний идеяларди тарғиб қилиу қабилетине ие эмес, бул сол уақитта сезилерли дарежеде асди. Сол себепли эпиграфиянин роли кушейди. “Мусулманлар дауири”ни басинда рауажланан араб жазиуи безеу безеулеринин тийкарги турлеринен бирине айланди.
Бир соз менен айтқанда, бул дауирдеги мешитлер ҳам жамиетлик орайлари томендегилер менен характерленеди: бириншиден, “аксиял” мешитлер қураминда қаласазлиқнин тийкарги элементлеринен бири ретинде қала дузиуши роли; экиншиден, экзотик уллилиқ - эуолютсион рауажланиудин эн жоқари шинина котерилген, Орта Азия халиқлари мадениятинин ҳақийқий дарежесин белгилейтугин гайритабийий табият кориниси ҳам назик амелий пазийлетлер.
Мешит архитектураси рауажланиуинин бесинши басқиши (1917 жилдан кейин гарезсизликке эриугуна шекем болган дауир) Озбекстанда соует ҳакимият дауирине туури келди. уақит отиуи менен жане соcиал-економикалиқ шараятлардин озгериуи менен уси мешитлер озинин ҳукимран идеологиялиқ, сиясий ҳам диний ролин жогатди. Соган қарамай, олар жамиетлик орайларинин улиума аҳмиетин сақлап қалиуда дауам эттилер, бирақ жана турдеги олар халиқ ортасинда мадений-агартиушилиқ жумис жайина айланди. Ансамблдин хизмет корсетиу элементлери номенклатурасида озгерислер бар. Асиресе, оларди сол уақитта " қизил" деп аталган ансамбл имаратларинан шайхана ретинде пайдаланип, маҳелле клубларина айландириу тендентсияси кен тарқалган. Эгер мешитлер майдани они қайта қуриу ямаса реконструкcия этпестен тезлик пенен шайхана ямаса телек ретинде пайдаланиуга мумкиншилик бермеген болса, бундай имаратлардин қосимша қурилиси амелге асирилган. Олар текгана дем алиу ҳам шай ишиу ушин молшерленен, балки оппортунистик угит ҳам угит мақсетлеринде де хизмет эткен. Мисали, қала сиртиндаги “Намазгўх” мешити қурал -қурал базасина, кейининен металлолом базасина қайта ускенелестирилди. “Ёминий” ҳам “Зоминий” маҳелле мешитлери болса пишлоқ ҳам пишлоқ таярлау ҳам сақлау сехи ушин.
Мешитлер архитектурасинин орта асирлерге тийисли сапалари амелдеги қаласазлиқ системасинда да, композитсион ҳам кенисликдеги коринисинде де,озгериссиз қалган. Бирақ, хизмет корсетиу макемелери жаналаниуи менен бир қатарда, ансамбл болиминин композитсион ҳам кенисликдеги шешиминде де озгерислер бар. Бул эрда формаси ҳам дизайни бойинша турлише болган эуропача характер деги киши архитектуралиқ элементлер жаратилган - қуяшдан қоргау этиуши ҳам саяли аппаратлар, мисали, пергола ямаса арборс, кейинирек олар дузетилиб, турли атларга ие, сондай-ақ шипаноу. Жузим жапирақлари менен осинки, олар сувиқ сая ҳам керекли микроклимат орталигин тамийинлейди. Тикенлердин суфа устиндеги гоззал жайласиуи, ҳауз ямаса даря жанинда, минар қасинда сув ҳам кок шоп болек орин тутади, нагислардин айриқшалиги ҳам безеу безеулеринин табияати. масақли минар ансамблга чидаб болмайди озине тартатугин багишлайди. Буган параллел турде, тап сол басқишда, олардин копшилиги жоқ этиледи: гейпаралари қозгалиу мақсетинде надурис пайдаланиу, гейпаралари болса физикалиқ жагдайи бузилганлиги себепли.
Уристан кейини жилларда бирпара жаналаниулар жуз болади. Улгили жойбарга коре, даслепки бар “Ҳурметли гаррилар ушин шайхана” атли мешитлер дузилип атир. Олар кобинесе маҳелле клублари, гейде жамиетлик асханалари менен бирлестирилиб, кобинесе маҳелле мешитлери ямаса киши маҳелле архитектуралиқ ансамблинин сақланип қалган айирим имаратларина бириктирилген. Бул дауирде қала аҳмиетине ие мешитлер дерлик аппаратқан. Усталар бундайлардин композитсион тусин байитиуга ҳарекет қилиуади Сувретлейтугин коркем онер, архитектуралиқ дизайн элементлерине ие комплекслер. Олардин обиектлердин дийуаллари ҳам паталоклари суврет ямаса нагис ойиушилиқ менен безетилген. Фасадлар ажайип кориниске ие болади.
Мисали, Самарқандда Зарафшон дарясинин жоқари агиминда жайласқан сол дауирдеги архитектуралиқ ансамбли қизиқ болип, онда жабиқ ханадан алдин тегис тобели, котерилген платформа (суфа) менен ускенелестирилген ҳаули жайласқан. тарийхий тарептен исленен мешитлердин шешими.
Усинин менен бирге, бизин дауиримизге жақинлау мешит архитектурасинин рауажланиуда пасенлеу белгилери гузетилип атир. Ансамблди қурайтугин имаратлари менен сақланип қалган коплеген маҳелле мешитлери уайраншилиққа дус келген ҳам уайраншилиқ жагдайинда. Жана исленен маҳеллелерде жузеге келиу этилген киши маҳелле орайлари оларга қойилатугин талапларга жууап бермейди. Олар, ауеле, эстетик эмес, мешитлер ҳам улиума, маҳелле орайларинин эуолютсион рауажланиуи сусайиб баратирганин, себеплери ҳам олд шартлери пуқта уйрениуди талап этип атирганин айқин коринетугин этеди.
Сондай этип, мешитлер архитектураси ҳазирги уақитта да оз қалиплесиуин дауам эттирмоқда, лекин кобинесе унамсиз сапа озгерислери менен. Айемги заманлардан тап ҳазирги куне шекем қалиплесиу жолларин уйрениу маҳелле деги мешитлер ҳам жамиетлик орайларинин генезиси ҳам формал-типологик эуолютсиясин аниқлау имканиятин берди.
1. 2 Мешитлердин ҳар тареплеме рауажланиуина хизмет эткен соcиал -идеологиялиқ себеплер
архитектуралиқ мешит гумбезли схемаси
Озбекстаннин тарийхий қалаларинин қаласазлиқ системасин қалиплестириуде соcиал факторлар зарурли рол ойнади, олар оз гезегинде структуралиқ -генетикалиқ типологияда, архитектуралиқ -коркем тусде, тийкаринан, қала қалиплесиуинде оз изин қалдирди.
Қалани киши ожирелерге - турар -жай маҳеллелерине болиу дастури, асиресе, туптен реконструкcия ҳам абаданластириу жумислари амелге асирилмаган оринларда сақланип қалган эн зарурли ҳадийсе болип шиқти. Орта асирлер турмис таризи ҳам архитектуралиқ -жойбарлау дузилисине тан болган коплеген айриқшалиқлар да сақланип қалган.
Сол мунасабет менен археологлар, тарийхшилар, этнографлар ҳам архитекторлар тарепинен алинан барлиқ материаллар ҳаққинда қисқаша сипатлама бериудин илажи жоқ. Қалауерсе, биз уйренип атирган тараулардаги соcиал -хожалиқ маселелер оз-озинен эмес, балки маҳелле пуқаралар жийинлари турлеринин қалиплесиуине атақ бериу ушин материал ретинде зарурли аҳмиетке ие. Тек сол козқарастан бул маселелер бул болимде корип шигилади.
Коркем адебиятқа байланисли дереклерден экенин айтиу керек, маҳелле халқинин барлиқ турли-туманлиги - класий тенсизлиги, оз-ара байланиспаганлиги менен бирге, кобинесе оларди касиплик ҳам ислеп шигариу мунасабетлери бирлестириб турган. Бул шеректеги барлиқ шанарақларди жеке сабақлар, улиума маплер ҳам миннетлемелер, улиума жумисларда қатнасиу менен байланистирди. Бир соз менен айтқанда, бул жамиет эди. Сонлиқтан, ол ямаса бул қанигелик халқинин бирлеспеси маҳалленин басланиш озеги болган. Бул олардин атларинда оз ҳакисин тапти, олар бир қатар жагдайларда ол ямаса бул санаат ҳам онерментшиликти анлатади. Гейде болек маҳалленин тийкарлаушиси шанарақ-апиуайи принcип бойинша бирлескен эмигрантлар топари болган, буни айирим маҳеллелердин атлари (мисали, Ташкентте тажик ямаса қасқар, Самарқандда Иран ) да тастийиқлайди.
Маҳалленин ишки жойбарлау тартиби онин халқинин касип-онер турине қарай ҳар турли (22, 116 -117-бетлар). Кобинесе устахоналар турар -жай имаратларинда жайласқан болип, маҳелле кошесинде жайласқан болип, бир уақтинин озинде дукан ретинде де хизмет эткен. Кобинесе дуканлар ҳам устахоналар қашаннан берли исленен қаладан сиртда жайласқан. Бул озлестирилип атирган аймақтин қалага тан болмаган айриқша қасиетлери менен эмес, балки онин атирапинда бос эрлердин бар экенлиги менен аниқлама бернеди.
Бирдей касип-онер, онерментшилик ҳам сауда-сатиқ менен шугилланатугин халиқ менен жана турар -жай имаратлари исленен (21, с. 211-268). Бул рауажланан маҳелле ҳам онерментшилик бирлеспелеринин тийкарги формаларинан бири - жана маҳеллелер, қалани кенейтиу эди.
Тоуарлар массасинин артпақтаси жане соcиал турмис дарежесинин асиуи сауда ҳам кунделик турмисти шолкемлестириуде имаратлардин жана формаларин талап этди. Бул қаланин композитсион ҳам жойбарлау структурасинда жамиетлик ҳам коммерcия обиектлердин ҳар қийли форма ҳам колем-кенисликдеги шешимлери - " тимс", " таки", " чорсу", сауда аркадаларинин пайда болиуина жардем берди. Олардин копшилиги умумшаҳар ҳам маҳелле соcиал -диний ансамблларина қосилган ямаса олар менен қосилип дузилген.
Усинин менен бирге, жалгизланиу проcеси ҳам пуқаралардин турли кооператиулари ҳам бирлеспелери натийжесинде текгана қалалардин осиуи, балки олардин болек болимлерге болеклениуи де жуз болади. Кошеге бурилган блоклар теренлигин оралган. Қала халқинин профессионал группаларга қосилиуи амелдеги болип, олардин ҳар бири оз қуралларин алиуга ҳам уйлерин ҳужимнен қоргауга ҳарекет этди. Натийжеде киши азиқ-тулик базари, оз уйи, мешити, мектеп - жамиетлик орайи коринисиндеги зарур минимал жасау қуралларина ие, тунда қапилари қулфланан жабиқ болмелер пайда болади (24, 116 -117-бетлар; 25, 317-340 -бетлар).
Орайлиқ Азиянин қатар қалаларинда болек маҳеллелерди қоршап турган ишки дийуаллар кен тарқалип атир. Қала болек маҳеллелер комплекси болгани сияқли, маҳелле де болек жабиқ хожалиқлар комплекси болип табилади. Усинин менен бирге, қала умумшаҳар жамиетлик ҳам диний орай -ансамбли атирапинда жайласқан турар -жай обиектлердин монотузилмаси, куартал болса маҳелле жамиетлик орайи -ансамбли атирапинда жайласқан жалгиз тартип деги уй хожалиқларинин монотузилмаси эсапланади.
Усинис этилген материал маҳелле пуқаралар жийинларин қурайтугин ҳам Орта асирлер деги Орта Азия қаласинин қаласазлиқ системасин рауажландириуга тасир этиуши шарт-шараятлар ҳаққинда жеткиликлише ойда саулелендириу береди.
Бул қандай шартлер эди ҳам олар маҳелле пуқаралар жийинлари типологияси ҳам қаласазлиқ системасинин қалиплесиуине қандай тасир корсетди?
Бул сорауга жууап бериу ушин уйренилип атирган объектлердин эуолютсион рауажланиуинин алдини болиминде келтирилген басқишлардан бирин теренрек бақлау ҳам толиқлау анализ қилиу жеткиликли. Мисали, “мусулман дауири”ни алайлиқ. Исламга шекем болган ҳар шереклик жамиетлик имаратлари архитектуралиқ -планлиқ шешиминде жалгиз -жалгиз имаратлар характерине ие болип, кенисликдеги қурилисда ушеклери тегис болип, функсионал тарептен аламан жийинларин билмаган. Ансамбл ретинде шереклик жамиетлик орайинин типологияси, биз қашаннан берли билиуимиздей, ислам дининин тарқалиуи менен бир уақитта белгиленди. Коп санли намаз оқиушиларди жайластириу, оларди қала шауқиминан ажиратиу, оларди аптап қуяш ҳам жауиннан қоргау ушин молшерленен маъбад ишки ҳаулиси болган иқшам жай коринисин алади, онин оқларинда эки ямаса тортеу эйуон бар. кен ҳам зарурли сийиниу заллари. Қашаннан берли ансамбл характерине ие болган жамиетлик комплекси, атап айтқанда, хожалиқ болмелери, ҳаузли минар, азмаздан кейин медресе ҳам басқа коплеген абаданластириу элементлери бир орай атирапинда, гейде кошер бойлап жайласқан.
Соcиал -идеологиялиқ факторлар маҳелле мешитлеринин текгана архитектура -планлиқ шешиминде, балки қурилис программаларин ислеп шигиуда, сиртқи коринислерди жонелтирилген танлауда, олардин рамзий манисинде де оз анлатпасин тапти. Интерер дизайнидаги усталар тастийиқлау ушин зарур болган образларди саулелендириуге ҳарекет этедилер. диний исенимлер ямаса бул шоҳларни котермелеу, сувга сийиниу - турмис ҳам онимлилик дареги - бул комплекс обиектлердин структуралиқ элементлеринин жана формаларина тийкар салган : гузе формасиндаги тийкарлар, suуret.gуldаsteni айтган устиндин Гул тубектеги гуллер, гул ҳам баргли нагисли қадақ формасиндаги капитал ҳам басқалар (19, 160 -бет).
Исламга шекем болган исенимлердин басқа сувретлери тартип толиқ маглиуматларинда сув рамзийлиги менен бирге бар. Олар арасинда шақли ҳайуанлар зарурли оринди иелейди, асиресе буга - онимлилик рамзи. Арнаули бир сувретлер ошип кетеди ҳам охир-ақибет безеуде эрийди. Сол уақитта сезилерли дарежеде осинки диний идеяларди котериу ушин осимлик безеулеринин роли, кейинирек геометриялиқ артип барип атир, эпиграфик безеу киритилген. Олардин байланиси жузеге келеди, гоззаллиқтин бир тури зергерлик буйимларинин элегантлигин оз ишине алади.
Коммунал дастурлер жамиеттиин оз агзаларинин турпайина қоятугин талапларин коп тарептен аниқлади. Жамиет агзаси болган киси озин жалгиз сезим этпес, ол текгана қатнасиу ҳам руухий жардемге, балки жамиеттиин тиккелей жардемине де таяниуи мумкин эди. Буннан тисқари, жамиеттиин барлиқ агзалари жамиетлик бинасинан ҳам ол жагдайда жайласқан жамиетлик ҳам уй-руузигер буйимларинан пайдаланиу ҳуқиқина ие эди - булар соcиал ҳам шанараққа тийисли байрамларда ауқат писириу ушин қазанлар (қазанлар ), браидлар (кеселер), кеселер (кеселер), дастерхонлар (улкен дастурханлар ), қасиқлар ҳам таги басқа. Онда сақланатугин комиу замберлери ҳам аксессуарлари, сонин менен бирге, табитти котериу жууапкерлигин оз мойнина алганлар сувиқ ҳауада кийиладиган бир неше жуп этиклер жамиетке тийисли эди. Айне жамиетлик бинасинин бир болеги ретинде мешит (диний жай), гейде медресе (мектеп), ҳауз (сув базаси ), жасил майданлар ҳам басқа элементлер ажиралмайтугин мулк болип, олар менен биргеликте путкил комплекс ансамбл - жамиетлик орайин шолкемлескен.
Усинин менен бирге, жамиет, оз гезегинде, ҳар бир аģзасина салистирганда талапларга ие эди. Халқи маҳелле аймагинан пайдаланиу менен бирге, онин жақси сақланиуин — уйи жаниндаги кошедин тазалигин, сув тамийнати ҳам абаданластириуди да тамийинлеуи керек эди. Зарурли улиума себеп де маҳелле мешитлерин қуриу ямаса ремонтлау, турақ-жайларди тазалау, олардин байлиги ҳам эстетик безеги путкиллей халиқтин мийнет ҳам қаржларина байланисли болган (26, 21-бет). Гейде сол жумисти маҳелледе жасауши байлардан биреуинин эсабинан ямаса газийне эсабинан қилиу мумкин эди. Бул эрда клиенттин соcиал позиcияси улкен аҳмиетке ие эди: материаллиқ мумкиншилик, жамиеттеги позиcияси, позиcияси. Ақшалардин кобейиуи менен имаратлар сани ҳам декоратиу ҳам коркем безеудин байлиги асди. Асиресе, кобинесе саудагерлер ҳам жоқари мартебели ҳамелдарлар абирайсин сақлап қалиу ушин оз қаржларин қурилисқа қосдилар - бул қайирқомлиқ жумиси (сауап) эсапланан. Жоқарида айтип откени сияқли, бундай орайлардин архитектуралиқ -функсионал шешими рауажланиу проcессинде маҳелле орайлари -мешитлеринин архитектураси, композитсион ҳам кенисликдеги кориниси ҳам де функсионал -технологиялиқ шешими формаланса, халиқ урп-адетлери, турмис формаларинда сезилерли из қалдиради. амелдеги соcиал ҳам хожалиқ факторлардин талаплари менен параллел турде: галабалиқ байрамлар, байланис формалари, дем алиу ҳам басқалар. ансамбл.
Киши маҳелле мешитлеринин қурилис проcесинин ози ҳам турлеринин қалиплесиу натийжеси қизиқ болип, олардин қалиплесиуинин тийкарги шартлеринен бирин де ашип береди.
Эгер қурилис ямаса ремонтлау проcеси маҳелле халқи, путкил маҳелле аҳлинин талапларин инабатқа алган ҳалда амелге асирилса (бул озалдан амелдеги болган соcиал ҳам хожалиқ дастурлер менен тиккелей байланисли ), коркем безеу temasи.pиtken объекттин ишки болимлери галабалиқ байрамлар, илажлар, мийнет қасиетлери ҳам характерин алади. Объект миллий маденият " жемисине" айланади. Дастурлер уйренилип атирган объектлердин атларинда да оз изини қалдиради. Томенде тарийхан қалиплескен маҳелле мешитлеринин атлари тастийиги болип хизмет этеди.
Самарқанд қаласиндаги “Тошкенди-Муллоқосим” маҳеллеси архитектуралиқ ансамбли 1910 -1915-жилларда гаррилар гурринлери тийкаринда қурилган. Сонин менен бирге, олар путкил комплекс маҳелле аҳлинин қаржлари эсабинан қурилгани, ансамбл ати болса Ташкенттен келген уста Мулло-Қўсим ати менен аталганин буйдеседи. Бул жумис менен байланисли экинши мисал маҳелле болип табилади.
Самарқандда ХлХ -асир басларинда қурилган Абулхайр жамиетлик орайи Халиқтин гурринлерине коре, комплекс обиектлерди қурган уста Абулхайр деп аталган. Буйиртпашилар сол куарталда жасауши эди, олар да қурилис ушин пул жийнауган. Киши маҳелле архитектура ансамбли қурилиси бир киси тарепинен финанслаштирилганида (қагийда жол мененде, булар жоқари соcиал қатлам уакиллери эди) Самарқанддаги Қози-Абду-Елши (19 -асир ақиринда қурилган ) мисал боле алади.). Ол Усто-Абдука-болип табилади тарепинен қурилган. Буйиртпаши қурилисти финанслаштирган Қози-Абдурасул (қази Абдурасул) эди. Самарқанд қаласиндаги Ходи-Сафои-уали (Қаландархона) маҳелле орайи, кошеде. Хийуа, мусилманша жил эсаби 1298 жилда (1870 жилда ) қурилган. Мешит ХодиСафои уалий комиу этилген аулиеге тутасган, ансамбл кимнин ҳурметине ҳам кимнин эсабинан қурилган. Буйиртпаши Кори-Тура, Саппҳои-уалинин бесинши аулади эди. Сафои-уали жуда бай бай эди. Даслеп ҳаулили мешит, даруаза -болме, бузиқ жай ҳам ҳуджра қурилган. Мешит қурилиси, Кори-Турден тисқари, бир бай Бабаеу тарепинен режелестирилген. Сонин менен бирге, Самарқанд қаласиндаги Тошкенди-Орифжонбой орайи кошесинде. Сузан-Гаранская бизин асиримиздин басларинда қурилган. Қурилис ушин пулни Тошкенди-Орифжонбой берген. Бундай қайир-еҳсонлар халиқ ортасинда ҳурмет ҳам ҳурметке ие болган ане сондай инсанлардин соcиал улесин асирди.
Бай оз қаржларин маҳалленин жамиетлик мутажликлерине сарплап, адетде зиян кормеди: иззет-напистен тисқари, ол оз қалеуимен орнек алип, маҳалленин басқа халқи қурилис уақтинда бир жил ушин қайир-еҳсон эткен затларин да оз ихтиёрига алди. " қайирқомлиқ мақсети". Адетде агайинлари ҳам таги басқа маҳеллелерде жасаса да бул гарежетлерде қатнасиуарди. ҳам эгер қурилис басламашилари " ҳурметли" шахс, ягний бай ямаса зодагон болса, ол жагдайда они таниган ямаса оган байланисли болган барлиқ адамлар ол ҳам олардин канари тарепинен амелге асирилган қурилисқа улес қосиуди зарур деп билиуген (28, п. 25). Бундай қурилисқа мисал жо қурилистин аниқ санеси сол уақитта мешит қурилган баги бар жердин сақланип қалган сауда уекселидан anиqlanгan).l мененде коше деги “Ашур-Маҳамат” мешитин келтириу мумкин. Самарқанд қаласиндаги Югук, 1732 жилда қурилган (Буйиртпаши Ашур-Мухамат-Баи эди. Қул-айлём-бай қурилисина да пул берди. Бул маҳелле ансамбли олардан биреуинин ати менен аталган.
Лекин гейде тап сол жумис газийне эсабинан да амелге асирилган. Маҳелле халқи бул шеректе тексериу ушин наубеттеги сапари сияқлинда баслиқ (газийнеханаши ) арқали ақша ажратилиуин сорап арза менен шақириқ эткен. Баслиқ ямаса жумисти шолкемлестириу ушин оз лауазимли шахсин жиберди, ямаса қурилисти амелге асириуди буйирди ямаса. оз-озин ремонтлау, гарежетлерди толеуди уаде қилиу. Газийнехана тек усталардин (мардикарлардин ) материаллари ҳам мийнети ушин толеген. Олар ҳамме тарепинен тан алинан адетке коре, азиқ-тулик - азандаки азани шай ҳам туслиқ ҳам кешки исси ауқатқа ҳақили болган, басқа гарежетлер қурилисда бирге қатнасқан куартал халқи тарепинен тамийинленен (26, 13-41-бетлар) Буни Самарқанд қаласиндаги Дари-Шинжир куартал мешити кошесинде қурилиси мисалинда да кориу мумкин. Бухарская, 2. Комплекс 18-асир ақиринда қурилган. Устазлар арасинда Усто Шокир (масон) атақли. Ол шебер сувретши ҳам нагис ойиуши да болган. Қулласи, қурилис газийнехана эсабинан амелге асирилгани менен бирге, маҳелле аҳли да оз қаржларин Пирмат-бай қурилисина жонелтиришди, ҳар ким қолинан келгенинше жардем берди. Гейпаралар ақшаси жоқ, ауқат таярладилар ямаса қой, ун, гуриш, отин ҳам таги басқаларди бериуди.
Кобинесе мешит, жоқарида айтип отилгени сияқли, адамларга малим болган шахслар ямаса бирпара зарурли уақиялар ҳурметине аталган. Мисали, Самарқанд қаласиндаги “Фақи-Абдуллейси” маҳелле ансамбли (уабкентская, 78). Мешит 19 -асир ақиринда эски мешит орнинда қурилган. Комплексти эски куартал халқи буйиртпа эткен. Мешит аймагинда Алишер Науаийдин устази Хожа Жалолиддин Файзулла Абдуллейсий комиу этилген ҳам мешит онин ати менен аталган. Ямаса Маденият маҳеллеси кошесинде жайласқан ма-ҳалла ансамблин Муҳамбйр (ҳайяр ) деп атаудин экинши, қизиқ жагдай. Самарқандда Сузан-Гаранской, 40. Бул мешиттин қурилиси ҳаққинда томенде айтилади. Муҳамбир мешити қурилган куарталда эки қолтиқ - Орифжонбай ҳам Туурибой жасаган. Орифжонбай жоқарида тилге алинан Тошкенди-Орифжонбай атли мешит қурдирган, бул мешит халқи булманда намаз оқиган.
Куарталлар, сондай-ақ, бул койлар. Орадан азмаз уақит откеннен, бай жанжел этди ҳам Туғрибой Орифжонбойга намаз ўқимаслик ушин оз мешитин қуриуга қарар этди. Халиқ жана мешитти “Тошкенди-Орифжон бой” мешитинен де коркемлеу ҳам элегантлау деп эсаплаган ҳам аудармада “ҳайяр” деген манисти анлатиуши Туғрибой Мухамбир лақапин алган, киши маҳелле архитектуралиқ ансамблинда да тап сол ат сақланип қалган (12, 7-бет).
Сондай экен, киши маҳелле мешитлерин шолкемлестириудин тийкарги шарти идеологиялиқ, соcиал ҳам экономикалиқ факторлар эди. Олар маҳелле мешитлерин, олардин тусин, жана типдаги маҳеллелерди жаратилиума улес қосқан ҳалда, қала дузиуши рол ойнаган ҳам қаланин аймақлиқ осиуине тасири менен онин композитсион ҳам кенисликдеги дузилисинин жаналаниуина улес қосқан.