Самарқанд уалаяти мисалинда ) Кирисиу Озбекстан айемги қалаларинин (Бухара, Самарқанд) колеми-жойбарластирилган шешиминде мешиттин тарийхий қалиплесиуи

1.3. Мешитлерди қалалар қураминда жайластириудин қаласазлиқ факторлари
Қаланин композитсион ҳам кенисликдеги дузилисин уйрениу онин негизинде киши маҳелле мешитлери (шерек жамиетлик орайлари ) экенлигин аниқлауга мумкиншилик берди, олар обиекттин кен жойбарлау структурасинда бирдейде жайласқанлиги менен ажралип туради. Қагийда жол мененде, олар кошелердин кенейиуи, тамамланиши ямаса коше кесиспесинде жайласқан (кемнен-кем жагдайларда, кошелер ямаса болек майданлардан қарамастан ), олар турар -жай бинасинан улиума қала жамиетлик орайина баратугин жолда дус келетугин мажбурий элементлер болип табилади. турли жонелислерден қаралса, кошелер перспектиуасин жабади, олар атирап даги куартираларнин путкил қурилис комплексине салистирганда кенисликдеги доминантлар болип табилади. Бир тарепден, олар максимал идеологик ҳам коркем анлатпани жийнайдилар, басқа тарепден, олар оз дауири ушин адетий болмаган, бир қатар жагдайларда улкен уқипга ие болган қурилис техникасин, ушиншиден - байланис орайлари ретинде ажиратип turadиlar., дем алиу, дем алиу, қолай архитектуралиқ ҳам климатлиқ орталиқлар " саяхатши ушин тоқтап қалиу жайлари ҳам маҳеллелерге жургизетугин айриқша аралиқ жайлар".
Маҳелле мешитлери, айтип откени сияқли бир тегисде жайласқан. Туури сизиқтаги аралиқ 450-500 метрди қурайди. Келте кошелер лабиринтида ҳарекетленип атирган адам дерлик мудам айриқша маяқ уазийпасин отейтугин мешитлерден биреуинин уизуал тасир шенберинде болади” (21, 6 -бет). Бир тегисде жайласқан маҳелле ансамбллари қалани жойбарлау шешиминин тийкарин қурайди, бул барлиқ тарийхий имаратларди бирден-бир организмге бирлестирген кенисликдеги қурилис, қаланин кенисликдеги орталигинда инсан минез-қулқлари матритсаси болип, олар путкил жил дауаминда рауажланан. асирлер дауаминда инсан тарепинен озлестирилип атирган қала аймагинда онин параметрлерине қарай малим жойбарлау -макан структураларина сайкес келиуин корсетеди. Маҳелле мешитлеринин параметрлери қургақлай исси климат шараятинда қала орталигинин инсан рауажланиуи нормаларин корсетеди. Орайга жонелтирилген “ядро”ни қурайтугин бул нормалар тек транспорт тоқтап қалиу жайларина жонелтирилген пиядалар багдарларинин амелдеги нормаларига қараганда аймақти жане де жедел рауажландириуди тамийинлейди. Регионлиқ қаласазлиқнин тарийхий тажирийбесиндеги максимал пиядалар параметрлери уйренилип атирган мешитлер ҳам оларди байланистиратугин пиядалар багдарларинин қолай жойбарлау ҳам кенисликдеги структуралари системаси менен жасау орталигин тамийинлеу ушин СНиП нормаларинан уш тендей жоқари.
Аутор тарепинен алип барилган қаласазлиқнин композитсион ҳам кенисликдеги дузилисин кейини изертлеу қала колеминдеги монументал мешитлер (жамиетлик орайлари ) дин гоззал киши маҳелле архитектуралиқ ансамбллари менен салистириуий анализи менен байланисли болип, натийжеде малим болиуиша, қала колеминдеги монументал мешитлер (жамиетлик орайлари ) дин гоззал киши маҳелле архитектуралиқ ансамбллари менен салистириуий анализи. Умумшаҳар мешитлеринин композитсион шешимлери мууапиқлигина кери архитектура ҳам жойбарлау техникаси арқали эрисилди. Бул усил мешитлердин тийкарги бууинин ажиратип корсетиу зарур болганда қолланилади.
Мисали, Бибихоним, Регистон умумшаҳар жамиетлик-диний ансамбллари, Самарқанддаги Гур-амир ҳам Шохи-Тири мемориал ансамбллари. Олардин олшемлери, колеми, монументаллиги ҳам силуети менен олар текгана блок ансамбллари менен париқ этеди, балки турар -жай қурилиси орталигинда да ажралип туради. Усинин менен бирге, олар бир-биринен париқ этеди. Соcиал ҳам диний қала орайлари табияатан гоззал ҳам шин журектен болган мемориал орайларга қараганда улкенлеу, улкенлеу ҳам қатанлау болип табилади. Бирақ, олардин экеуи биргеликте бирдей турдеги турар -жай орталигинин улиума рауажланиуда ҳукимранлиқ этип, онин колемин аниқлайди, бул эрда контраст текгана колемли ҳам кенисликдеги, балки ренде де аниқ анлатпаланади. Эгер ансамблди қурайтугин имаратлар устин сувиқ диапазондин полихром ренлери менен характеристикаланан болса, оларди қоршап турган имаратлар монохром, ҳалсиз корсетилген орман -адобе қатламлари ямаса астерланмаган гербишлердин исси сеслер уйгинлигилари менен ажралип туради.
Қала киши маҳелле мешитлеринин композитсион шешимлеринде уйқаслиққа эрисиу ушин галабалиқ қурилис менен уйқасласқан ҳалда кери ҳам назик архитектура -жойбарлау усилларинан пайдаланиу адетий ҳол болип табилади. Сондай экен, мисали, умумшаҳар монументал мешитлерин жойбарлау системасинда анфилада бир пластик таяқ бойлап ўтса, бул маҳелле мешитлеринин сол системасинда биз бул сюитани кормеймиз. Буннан тисқари, ҳар шеректе мешитлерди жайластириуди жойбарлау схемаси путкил узинлиги бойлап таруақайлаб кеткен структура болип табилади. Блок ансамблларинин озлери олшемлери, силуети, рен схемаси, композитсион ҳам кенисликдеги шешими бойинша бир-бирине жуда жақин ҳам бир-бирине жақин жайласқан. Бул оларди кен колемли, бирдей характерге ие этеди, бул болса бундай мешитлердин архитектура ҳам жойбарлау техникаси менен байланисли. Усинин менен бирге, бирдей турдеги галабалиқ турар -жай қурилиси ҳам умумшаҳар архитектуралиқ ансамблларина салистирганда композитсион шешимлердин мууапиқлигина кери архитектура ҳам жойбарлау техникаси арқали эриуилади, бул колем, рен схемаси ҳам архитектуралиқ -коркем шолкем деги парқта коринетугин болади.
Илимпазлардин коп жиллиқ изертлеулери натийжелерине коре, биз билгенимиздей, қала силуетини шолкемлестириу қала рауажланиуинин композитсион ҳам кенисликдеги дузилисинин табияати менен тиккелей байланисли болип, киши маҳелле мешитлеринин орни улкен болганлиги менен байланисли. Бул структуранин ҳасаси ретинде белгилеп берилген, тарийхий рауажланан Орайлиқ Азия қалаларинин архитектуралиқ тусин коп тарептен белгилеп беретугин маҳелле силуети ҳам кен қамтилган тарийхий рауажланиу панорамаларинин қалиплесиуи олардаги маҳелле мешитлеринин исленен системасин қайта қуриу менен тигиз байланисли болип табилади.. Бундай қала даги тарийхий имаратлар силуетинин айриқша озгешелиги ҳар бир маҳалделада ҳукимранлиқ этетугин уертикаллардин айриқша қурами менен белгиленеди. Сонлиқтан, тарийхий тарептен рауажланан ҳар эки маҳеллени болек реконструкcия қилиуда да, путкил қаланин тарийхий рауажланиуда олардин силуетини қалиплестириу принcиплерини аниқлау, ҳар бир маҳалдела силуетида ҳукимранлиқ этиуши ямаса они қурайтугин элементлерди ажиратип корсетиу заруршилиги пайда болиуади. фон тегислиги. Эгер бул маселе путкил қала панорамаси фонинда корип чиқилмаса, гозленен мақсетти тугатиб болмайди. Тарийхий қалиплескен қалани реконструкcия қилиу болса онин тарийхий обиектлерди реконструкcия қилиу менен тигиз байланисли экен, сондай экен, путкил тарийхий имаратларди реконструкcия қилиу киши маҳелле мешитлерин реконструкcия қилиу менен байланисли болиуи керек. Қаланин тарийхий рауажланиуи силуетини қалиплестириу принcиплерини уйрениу улиума панорамада томендеги қаласазлиқ элементлеринин уш басқишли иерархик композитсион-макан мунасабетлерин ашип берди: монументал умумшаҳар мешитлери, киши маҳелле мешитлери ҳам бирдей турдеги галабалиқ турар -жай қурилиси. Аниқланан иерархиянин ҳар бир басқишин уйрениуде киши маҳелле архитектуралиқ ансамблларина, олардин бундай қурамда тутқан орни, турар -жай орталиги ҳам умумшаҳар монументал ансамбллари менен байланислилиги ҳам байланислилигина болек итибар қаратилди.
Қала колеминдеги монументал мешитлер фонинда қалиплескен маҳелле жамиетлик орайлари системасинин улиума силуети айриқша озгешелик касип этеди. Бул озгешелик Озбекстаннин барлиқ тарийхий қалаларина хос болип табилади. Бул бирдей алмасиниу болип табилади.
Маҳелле мешитлеринин уертикал доминант элементлери, жасил майданлардин салистирганда тигиз системасинда кем қабатли бирдей деги турар -жайлардин тегис ушеклеринин қалинлигинда озгерип туради. Олар турар жай ҳам қала колеминдеги монументал мешитлер ортасинда композитсион-кенисликдеги мунасабетти жузеге келтиреди, бунин натийжесинде уйқас жай пайда болади. Бул элементлердин ҳар бири силуетда айқин ажралип туради, панорама путин композитсион шешимге, сувретлейтугинлик ҳам айриқшалиққа ие болади. формалари.
Буган мисал этип Хийуа ҳам Бухара қала панорамасин келтириу мумкин. Қала колеминдеги монументал мешитлер ҳам киши маҳелле мешитлеринин уертикал элементлери (минарлар, порталлар, гумбезлер) бирдей турдеги турар -жай қурилисинда устинлик этип, бул қалалар силуетинин индиуидуал қасиетлерин белгилейди. Олар композитсия ҳам ритм тарепинен бирдей. Бул ҳар эки қалада тийкарги қаласазлиқ элементлеринин тартиплилигига бир жол менен эрисилгенлиги менен аниқлама бернеди: киши маҳелле мешитлери улиума қала монументал мешитлеринен галабалиқ турар -жай орталигина отетугин ири кенисликдеги қурал болип хизмет этеди.
Сондай этип, тарийхий қала орталигинин композитсион-макан дузилисин уйрениу қала силуетини шолкемлестириуде киши маҳелле архитектуралиқ ансамблларина зарурли орин бериуин корсетди. Олар қаланин тарийхий рауажланиуин жойбарлау схемасинда да қалиплестириуши аҳмиетке ие. Тарийхий имаратлардин композитсион режимине эриуилади:
а) маҳелле ансамбллари ҳам галабалиқ турар -жай орталиги менен уйқасласқан ҳалда кери усил даги умумшаҳар монументал архитектуралиқ ансамбллардан пайдаланиу арқали ;
б) маҳелле ансамблларинин турар -жай орталиги ҳам қала колеминдеги архитектура ансамбллари менен уйқасласқан ҳалда нуанс техникаси ҳам контраст техникасинан пайдаланиу себепли.
Откерилген анализлерди улиумаластириу натийжесинде томендеги жувмаққа келиу мумкин: киши маҳелле мешитлери тарийхий рауажланиудин композитсион ҳам кенисликдеги дузилисинин ҳасаси болип, республиканин амелдеги қаласазлиқ системасинда тийкарги қала дузиуши рол ойнайди. Орта Азиянин тарийхий қалаларин уйренен.