Самарқанд уалаяти мисалинда ) Кирисиу Озбекстан айемги қалаларинин (Бухара, Самарқанд) колеми-жойбарластирилган шешиминде мешиттин тарийхий қалиплесиуи


Download 229.76 Kb.
bet20/20
Sana07.02.2023
Hajmi229.76 Kb.
#1172855
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   20
Bog'liq
Raxim aga

2. ШАХРИСАБЗ
Кок-Гумбез мешити (1435)
Кок Гумбез мешити 1435-жилда Уллибекнин акеси Шоҳруҳ тапсириғига қарай қайта қурилган. Қаласисабздаги бул бурини собор мешити тап сондай макетга ие болган мўғуллар дауириге шекем болган мешит тийкарина қурилган.
Жазги галереялар буринлари Кок-Гумбез мешитине тутасган болип, олардан қорган-сарайларди устап туриуши куадрат устинлер тийкарлари сақланип қалган, олар арасина коплеген гумбезлер тасланан. Доруссаодат ҳам Даруттиляуат ансамбллари ортасинда таги бир диний эстелик - жергиликли зодагонлар ҳам руханийлар некрополи жайласқан.
3. ТОШКЕНТ
Жума мешити Хожа Аҳрор валий (Жоми мешити)
Хожа Аҳрор уалий атиндаги Жума мешити Чорсу майдани аймагинда жайласқан Регистон ансамблинин ҳасаси эсапланади. Орта асирлердин ақирларинда Орайлиқ Азияда амелдеги болган ҳаули типидаги жума мешитинин Ташкент деги бирден-бир мисали бул.
Тийкарги жай - томен барабанда тортеу айнекли гумбез менен оралган куб колеми. Ҳаулине қараган арқа дийуалди улкен арша агаши кесип откен. Гумбездин скуфияси сфероконик, декорсиз. Гумбез шарсимон желкенлерге тийкарланан. Кирисиу болегиндеги қамар -осиндилердин иймек сизиғи Орта Азияга тан эмес, балки готика контурина тан лансет болип табилади. Мешиттин схемаси шигис -батис бойлама ўқинин ақиринда обиекттин улкен колеми менен тортмуюшлер формасинда шозилган.
уақия тарийхи
Мешиттин тийкари 9 -асирде, сол уақитта Чоч деп аталган айемги, зардуштий Ташкентти араблар басип алганнан кейин қойилган. Қала уайранага айналган эди. Араб мусофирлари онин атин да туури айтилиу эте алмадилар. Олардин тилинде “ҳ” дауиси болмаган, онимли Чирчиқ ойпатлиқси атинин бузиб “аш-Шаш” созине айлантирганлар.
819 -жилда халифаликнин арқа болегиндеги араб ҳакиминен ҳазирги Ташкент уалаятинин барлиқ жерлерин басқариу туурисиндаги қагийдани эндигина алган жас амир Яҳё ибн Асад атамасин тобеликте тоқтатди, бул эле да аниқ коринип турипти. қаланин уш майдани - Чорсу, Ходра ҳам Иски-Жууа ортасинда коринеди. — Мине, пайтахтимиздани қурамиз, — деди Яҳё сийласиқ ила артинан журген мулозимларига, — бул тобеликте Моуераннаҳрнин арқа шетси Мадина аш-Шош турсин! Онин сафида туркий сақшилар бар эди ҳам олар бир дауистан командирдин созлерин котердилер: " Ауа, ауа, бул эрда Шаша қаласи котериледи! " Туркий тилде “Мадина аш-Шаш” “Шашкент” сияқли эситиледи. ҳам сайланан тобеликтин эн балент ноқатинда Яҳё ибн Асад Ташкент деги биринши соборли жума мешитинин тийкарин қойиуди буйирди.
Сондан берли коп асирлер отти. Қала коп рет уайран этилген ҳам қайта қурилган. Лекин мудами Шашкентнин архитектуралиқ доминанти (ХI асирден берли олар Ташкент ҳаққинда сойлеуген) собор Жума мешитинин куби болип қалган. Сиртқи кориниси эски сизилмалар ҳам фотосуратлар менен сақланип қалган бул жай Ху асрга туури келеди. Фотосурат коркем онери тууилган уақитта сувреткашлар озлеринин сол пайитларда толиқ номукаммал болган асбап -ускенелери менен гоне Ташкент панорамасин қус назери менен сувретке алиу ушин мешит бас бинасинин он бес метрлик балент кубигига шигиуди жақси корер эди.
1432-жилда Ташкентке Темурийлар дауирдин атақли жамиетлик гайраткерлеринен бири, 1404-жилда Ташкент қасиндаги Багистон таулиқ ауилинда тууилган Убайдулла Хожа Аҳрор келеди. Хожа Аҳрор жўнаб кетаётиб, улкен жума мешити қуриуди буйиреди. ҳам айемги Ташкент маҳеллесидаги Гулбозор медресеси. Рауиятларда айтилиниуина қараганда, Убайдулла қурилис ушин пулни стандарт болеклерге болинен шубереклердин шетинен оз-озинен алинатугин трикотаж сабақларин сатиудан алган. Қалейсизбе, жоқпа, лекин Яҳё ибн Асад дауириндеги биринши Ташкент мешитинен қалган айемги тийкарда Ху асир орталаринда гумбезли, шифти шигис тарепи ашиқ болган аркли куб осинки. Илгери арқа тарепте жайласқан мешиттин эски орайлиқ кириу қапи алдинанинда 1451 жилда қурилган жалан қатли кишипейилона медресе бар эди. Энди ол жоқ, себеби 1954 жилда қала ҳакимият они қонсилас имаратларди қайта тиклеу ушин зарур болган гербишлерге демонтаж этиуге қарар этди. Бул медресе, сонин менен бирге, айемги Ташкенттин қақ орайиндаги собор мешити Темурийлар дауирдин атақли жамиетлик гайраткерлеринен бири Убайдулла Хожа Аҳрор (1404-1490) тарепинен оз ана қаласина сий ретинде қурилган.
Ол Чоруоқ сув базаси қурилгуна шекем Чимён таулариндаги Бричмулла қасинда турган айемги Багистон ауилинда тууилган. Анаси тарепден Убайдулла Ташкентлик ҳурметли шайиқ Хоуенди ат-Тахур (Шайиқонтаур) дин агайини болган ҳам сол себепли Муҳаммад пайгамбардин ауладлари қатарина кирген.
Бала жаслигиданоқ жаси улкенлеу болип, ауара даруешларнин ядлауларинда (намазларинда) иқлас пенен қатнасқан. Ташкент ҳам Самарқанднин турли медреселеринде бир муддет оқиган Убайдулла қолинда ҳаса менен шексиз Темурийлар салтанати бойлап пияда узақ муддетли саяхатқа отланади. Ташкентлик бир жигит бул “халиқ алдина бариуи” дауаминда мўминларнин ҳурметли ҳам мўтабар руухий жетекшисине айланип, сўфийлар бирадарлигина бас болди. Ҳисор тауларинда ол атақли бухаралиқ философ Бағуддин Нагисбанднин шакирти ҳам исин дауамлаушии болган ақсақал Ёқуб Чархийнин озинден гайрат (иршод) алган.
Убайдулла Хожа Аҳрор 1432-жилда Ташкентке қайтқанинда да Темурийлар мамлекетиндеги эн атақли сўфий “Нагисбандия” жол менентинин шайиқи эди. Бул тартип бугини кунде де амелдеги ҳам дунянин коплеген мамлекетлеринде жузлеген исин дауамлаушиларина ие. Ордендин “тийкарлаушилари” арасинда Хожа Аҳрор ати эн уллиланан - “исеним устазлари шенберинин полюси”. Шайиқ турмислигинда мамлекетте улкен абирайга ие болган. Ол Темурий шаҳзодалар — мирзларни тарбиялаган, дауирдин эн атақли адамлари — шайирлар Науаий ҳам Жомий менен дос сипатинда жазиумаларда болган.
Убайдулла Хожа Аҳрор Орта Азия ушин улкен аҳмиетке ие болган сўфийларнин жамиетлик турмисинда қатнасиуи зарурлиги ҳаққиндаги талийматти ислеп шиқти ҳам тийкарлаб берди.
Моуероннаҳр ҳукимдари, Амир Темурдин ақлиқлари мирза Абу Саид шайиқти Ташкенттен Самарқандга усинис эткенинде Хожа Аҳрор кетиб, айемги Ташкент маҳеллеси Гулбозорда улкен жума мешити ҳам медресе қуриуди буйиреди. Рауиятларда айтилиниуина қараганда, Убайдулла қурилис ушин пулни стандарт болеклерге болинен шубереклердин шетинен оз-озинен алинатугин трикотаж сабақларин сатиудан алган.
Қалейсизбе ямаса жоқпа, лекин Яҳё ибн Асад дауириндеги биринши Ташкент мешитинен қалган айемги тийкарда Ху асир орталаринда шигисқа ашилган гумбезли ҳам тобеси аркли характерли куб осинки. Илгери, атирапда улиума балент имаратлар болмаганинда, Хожа Аҳрор уалинин Жума мешитинин кубигини ҳар тарепден, асиресе, Ташкент деги эн айемги базар — сол оринда уагирли этип киятирган Чорсудан кориу мумкин эди. мин жилдан артиқ уақит дауаминда.
Хожа Аҳрор уалий Жума мешитин қоршап турган архитектуралиқ ансамбл бизин дауирмизде дерлик путкиллей уайран болган, Кўкелдош медресесинин кушли ремонтланан жайи ҳам “Гулбозор” маҳелле мешити гумбезинен тисқари. Гоне Ташкенттин бул ажайип аулақ жеринин туп тусин энди тек кемде-кем ушрайтугин эски фотосуратлар арқали ойда саулелендириу мумкин. Ташкент, озинизге экенин айтиу керек, таулар жанинда, жер силкиниу зонасинда жайласқан. Усинин себепинен, бул эрдаги коплеген орта асир монументал имаратлари кобинесе эр асти элементлери тасиринен азап шетн, гейде олар путкиллей қулап тускен. Жума мешити тез-тез ремонттан откерилмаган. Мисали, 18-асирде Шайиқонтоур ҳакими Юнусхўжа ҳукимранлигидаги гарезсиз Ташкент мамлекетинин гуллеп-жаснаган дауиринде бас куб жетилискен ремонтланип, узин ҳаули атирапинда ожирелер орнатилган гумбезли галереялар путкиллей қайта қурилган. 1868-жилда жуз берген кушли жер силкиниу, орта асир архитектурасинин Ташкент эстеликлеринин кобиси сезилерли дарежеде залел коргенинде бас мешитке салдамли залел жеткизилген. Собор мешити дерлик жигирма жил дауаминда ислемей қалди. Тек 1888 жилда ол Россия императори Александр III тарепинен ажиратилган ақшалар орнина тикленди, сол себепли ол " Короллигилиқ мешити" деп атала басланди. ҳам реконструкcия уақтинда обиекттин сиртқи кориниси азмаз озгериуи керек болса -де, ол алдини сияқли жуда тасирли тасирлер қалдирди. Бул Озбекстандаги ушинши ири жума мешити экенлигин буйдеу жеткиликли. Одан тек эки бундай жай - Самарқанддаги Бибихоним ҳам Бухара даги Калян жайи асип кетеди.
Ташкент деги заманагой бас жума мешити толиқ қайта қурилди ҳам ҳазирде бир эмес, уш улкен гумбез қадди ретлеген тарийхий эски қала тепалигида.. .. Илгерилери атирапда улиума балент жайлар болмаганинда Хожа Аҳрор уалинин Жума мешитинин кубиги ҳар тарепден, асиресе, Ташкенттин эн айемги базари - “Чорсу”дан шум котерип турарди. мин жилдан кобирек уақит дауаминда бирдей жай. Хожа Аҳрор уалий Жума мешитин қоршап турган архитектуралиқ ансамбл бизин дауирмизде дерлик путкиллей уайран болган, Кўкелдош медресесинин кушли ремонтланан жайи ҳам “Гулбозор” маҳелле мешити гумбезинен тисқари. Гоне Ташкенттин бул ажайип аулақ жеринин туп тусин энди тек кемде-кем ушрайтугин эски фотосуратлар арқали ойда саулелендириу мумкин.
Фотосурат онери пайда болган уақитта сувреткашлар озлеринин сол пайитларда улиума номукаммал болган асбап -ускенелери менен гоне Ташкент панорамасин қус назери менен сувретке алиу ушин мешит бас бинасинин он бес метрлик балент кубига шигиуди жақси корер эди.
2003-жилда мешит заманагой қурилис ҳам безеу усилларинан пайдаланан ҳалда қайта қурилди. Энди бир эмес, уш улкен гумбез тарийхий эски қала тепалигини таж осган, мешит элегант, байрамга сай коринеди, бул жерге жуда коп адамлар келеди. Буган жақси жайласиу жардем береди - Ташкенттин эн айемги базарларинан бири жақин оринда жайласқан.
Албетте, бул киши маҳелле архитектуралиқ ансамблинин халиқ арасинда атақлилиги, барлиқ қолайлиқлардин бар экенлиги менен тиккелей байланислилиги да айне мине сол маҳелле ансамблин танлауга хизмет эткен (101, 210 -211-б.).
Оринларда откерилген сораулар ҳам натийжелерди жазба дереклер материаллари менен салистириуий анализ қилиу тийкаринда тарийхан исленен киши маҳелле ансамбллари текгана тарийхий -материаллиқ объектлар, балки олар улкен амелий аҳмиетке ие экенлиги аниқланди.
Ансамблдин архитектура -жойбарлау шешимлери, ансамбл сайтин рауажландириудин композитсион ҳам кенисликдеги принcиплери, они жетилистириу ҳам ансамбл элементлери туурисиндаги архитектура -етнографик маглиуматларга тийисли келтирилген мисаллар ансамблди реконструкcия қилиу ҳам проектлестириу бойинша усинислар ислеп шигиуда басланиш ноқат болип хизмет этиуи мумкин. киши маҳелле мешитлери. Ҳазирги басқишда гонерген ҳам гонерген айриқшалиқларди сапластириу, олардин унамли қасиетлеринен онимли пайдаланиу ҳам рауажландириу ушин коп асирлик қурилис амелиятин толиқ билиу, халиқ онерментлеринин шеберлигин уйрениу зарур.
Уси манистен алип қараганда зарурли тареп - айемги заманлардан берли Орта Азияга тан бирдей турдеги қала орталигинда қолай шараятлардин орайи ҳам озеги болган маҳелле мешитлери аймагинин микроклимат шешимлерин уйрениу ҳам изертлеу болип табилади.
Аллбест. ру сайтинда жайласқан


Download 229.76 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   20




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling