Самарқанд уалаяти мисалинда ) Кирисиу Озбекстан айемги қалаларинин (Бухара, Самарқанд) колеми-жойбарластирилган шешиминде мешиттин тарийхий қалиплесиуи

1. БУХОРО
Болохауз мешити
Бухарадаги Қорган-сарай даруазаси қарсисиндасинда Болохауз мешитинин устинли ҳаулиси искерликхизмет корсеткен. Бул Регистонда сақланип қалган бирден-бир эстелик болип табилади. Коп устинли ҳаулили гоззал мешит, тасли сув ҳауизи жаниндаги миниатюра минари собор мешити болип, бес уақит намаз оқиган. Салтанатли кунлерде амир гали менен оралган жол бойлап Аркдан тушарди.
Ҳаулидин қарсисиндасинда халиқ устаси Шийрин Муродоу тарепинен қурилган ҳаули ҳам пастак минари бар. Болохауз мешити ҳаули болип, қурамали релефли безеулер менен безетилген. Макка тареп жонелисти корсетиуши мешитте қубла тарепте туратугин текше назик ҳам озине тартатугинли нагислар менен безетилген. Ҳажже сувоқли портал мешиттин арқа тарепинде жайласқан болип, онин қирлари ҳажже нагислари менен безетилген. Шифтда люстра осилган.
Порталнин эки тарепинде балент айралиқий нишли эки қабатли имаратлар жайласқан. Болохауз мешитинде балент, тар агаш устинли 20 та ҳаули бар.
Калян мешити
Калян минари этагида монументал архитектуралиқ ансамбл - Калян мешити ҳам Мир-Араб медресеси жайласқан. Олардин арасинда жайласқан киши майдан менен биргеликте олар Паи-Минар деп аталган бирден-бир комплексти қурайди, ягний. " минар аяги". Мир-Араб медресеси артинда, Зергерон базари гумбезинде, Қаласистоннин эски коше кесиспесинде Уллибек медресеси ҳам Абдулазизхон медресеси ансамбли, қублада болса таги эки базар гумбези: Тўки Малақай -сатиуон ҳам Ақша алмастириушионни кориуиниз мумкин.. Арқада қудиретли қорган - Қорган-сарай, онин жанинда шигисда - амир қамақханаси (зиндон) жайласқан.
Калян мешити Каляннин саулатли архитектуралиқ ансамблин қурайтугин имаратлардан бири болип табилади. Мешиттин ози Бухаранин айриқша имаратларинан бири болип, онин жаратилиу тарийхи қала тас жилнамасинин эн қизиқли бетлеринен бири болип табилади. Собор мешити дерлик бир ярим мин жил дауаминда қала омиринин гууаси ҳам қатнасиушиси болип келген. Минлаган диндорлар диний уазийпаларди оринлау ушин онин қабирлери астинда топланиуди.
Биз, заманласлар, ҳазир 16 -асирдин бурини Калян собори мешитин коремиз. Онин қорган-сарайлари астинда 12 мингаша адам топланан. Ол 1514-жилда жаратилган болип, Орта Азиядаги эн айемги ҳам Бибихонимдан (Самарқанд) кейин экинши ирилеринен бири эсапланади. Мешит аниқ шебер архитекторлар тарепинен жаратилган. Бул эрда гармония алгебра тарепинен тексериледи. Мешитке жетеу кирисиудин қай-қайсиси арқали кирсаниз, композитсион дизайн мууапиқлиги, кенисликдеги шешимлердин сувретлейтугинлиги сизди танланиуда қалдиради.
Арқа кирисиу тийкарги эсапланади. Ол мозаика менен безетилген улкен портал менен безетилген. Портал тобеликте жайласқан болип, бир неше текшелар мешит ҳаулисине жургизеди. Ҳар бир қадем томене тускенде, желкенлердин гумбезлери бир-биринен узоқлашади ҳам Макка тареп қараган мешитте қубла тарепте туратугин текше уяси кориниси ашилади. Онин қаптал тареплеринде эки кок гумбез котериледи.
Туури муешли ҳаули 288 гумбезден ибарат галереялар менен оралган. Олар 208 устине тийкарланан. Жай бир гектар майданди иелейди. Онин ишинде салтанатли ҳам сирли, жоқаридан гумбезлердин ушеклери котерилген, куйген тортмуюш гербишлер менен оралган, қурилистин улкен колемин ойда саулелендириу ансатлау.