Самарқанд уалаяти мисалинда ) Кирисиу Озбекстан айемги қалаларинин (Бухара, Самарқанд) колеми-жойбарластирилган шешиминде мешиттин тарийхий қалиплесиуи

Бибихоним мешити ансамбли
Сараймулкхоним (Бибихоним) шагатайлар уриуинан Қазанхоннин қизи эди. 1370-жилда Амир Темур они озине ҳаяллиққа алади. Ол келип шигиуи хан шанарагинан болгани ушин Бибихоним (улкенхан) болган.
Улли Амирдин ойшил маслаҳатшиси, гайритабийий куши менен ажралип туратугин, Темурдин эн гоззал ҳам эн ардақли ҳаяли ретинде белгили. Бибиххонимнин оз перзентлери болмаган, бирақ Амир Темурий шаҳзодалар тарбиясин оган толиқ исенип тапсирган. Бибихоним Мирза Уллибек тарбиясина улкен итибар берген. Индия журиуинен кейин Тамерлан 1399 жилда жана пайтахти Самарқандда улкен мешит қуриуга қарар этди. Бибихоним ати менен атақли болган мешит бугини куне шекем озинин улкенлиги ҳам саулатлилиги менен кисини танланиуга салади.
Тийкарги хананин гумбези балентлиги 40 метрди қурайди. Сиртқи дийуаллардин узинлиги 167 метр, кенлиги 109 метр. Бибихоним қурилип атирган уақитта 1404 жилда қуриб битказилган мешит озинин гоззаллиги менен империянин турли муешлеринен коплеген шайирларди озине тартди. Бибихоним гоззаллиги ҳам жақтилиги тарепинен Сабанлар жолина салистирилган. Бирақ Темурдин заманласлари мешит маъбадга айлананинан коп отпей, жай қулап тусе баслаганин байқауган ; Аутордин улкен жай қуриу ҳаққиндаги туп идеяси итимал жуда мартликли эди деп ишонилган.
Бирақ онин жоқ этилиуинин теренрек себеби бар эди. Адетде ҳукимдарлар Қудайди рази қилиу ушин сийиниуханалар қуради. Бибихоним Индиядаги табисли журиуинен кейин ҳукимдарТемур тарепинен Аллага айриқша миннетдаршилиқ билдиреди. Ямаса мешит императорнин коп гуналерине каффорат қилиу ушин қурилган болип табилади. Деҳлинин қолга алиниуи инсаният тарийхинда эн шапаатсизлардан бири ретинде қалди.
Тамерлан Индияни қолга кириткеннен сон, Деҳлинин путкил халқин (100 000 киси) қириб таслади ҳам қалани уайран этди. Бирақ, таги бир тусиндириу кобирек тиянақли - мешит гербиштен қурилгани ҳам жер силкиниу зонасинин орайинда жайласқани, гумбези болса жер силкиниулерге шидам бере алмагани ушин қулап тусе баслаган.
Бибихоним қарабаханалари ХХ-асир ақирина шекем Пайгамбаримиз созлери ушин ибрат болип қалди : “Каббурлик апатқа, такаббирлик болса апатқа алип келеди”. Жақинда Озбекстан ҳукимети буйриқи менен Бибихоним мешити қайта тикленди, бирақ реконструкcиядан кейин туп бинадан азрақ зат қалган.
Кесе кошерде эки улкен гумбезли жай ҳам батис тарепден монументал Улли мешит менен ҳаулин қоршап турган галерея қабирлерин бир неше юзта тас устинлер устап турган. Портал паришионерлар ушин улкен мешитте қубла тарепте туратугин текше уазийпасин атқарган. Уллибек ҳаулинде Қуран ушин улкен мармар стенд орнатди.
Даруазалар ширкеу агзаларин " Бул жерге кирген адам кеули хош болади" деген жазиу менен кутип алади. Даруаза жоқарисинда сондай бир ҳикмет бар: “Мақлуқотнин макани - барлиқ эки жузлилик, ҳийле ҳам нафс болип табилади. Ҳамме зат тек Алем жаратиушисинин сарайи босагасинда жийнанан - ҳам басқа ҳеш нарсе эмес.
Онин жети металл эритпесинен шолкемлескен улкен даруазаларинин дауиси жети климатга сийиниушиларди Ислам уйине шақиради. Онин дийуаллари тастан ўйилган жазиуларда безеу табилган. Дийуаллариндаги нурдан порлап туради. Мешит атирапинда улкен имаратлар комплекси пайда болган. Жақин атирапда Темурдин суюкли зайипи Раён аканин мешиттеги кен намазханаси жайи болип, ол 12 жасинда оган сарай қурдириб “Пайизли” багин жузеге келиу эткени кўнилга мақул.
Мешитке Сараймулкхоним буйриги менен қайта қурилган Бибихоним медресеси басшилиқ эткен. Бибихоним олиминен кейин ол жерге комилген. ХУллл-асир ақиринда мешит уайран этилген. Бизгеше сақланип қалган киши элегант гор мешит қарабаханаларинан кен базар майдани менен ажиратилган.
Бас медресе де узақ жас кормеди - аркнин қудиретли устинлери тез-тез жузберетуг’ун жер силкиниулерге шидам бере алмайди, бирақ данқли гоззаллиқ коплеген анизларди келтирип шигарди ҳам 1897 жилги жер силкиниу уақтинда порталдин ишки уясинин путкил қатлами ҳам ақирги дийуали қулап тусти. Сол уақитта техникалиқ тарептен амелге асирип болмайтугин идеяни амелге асириуга қарар эткен доретиушинин жуда батир эди. Жақинда Озбекстан ҳукимети буйриқи менен Бибихоним мешити қайта тикленди, бирақ реконструкcиядан кейин туп бинадан азрақ зат қалган.
Қуран ушин мармар менен байланисли аниз сақланип қалган. Орислар стендни қоргана коширмекши болганларинда, он дана ат они қимирлата алмай, ҳаулинин ортасина қойиуга қарар эткенде, они бир ат ансатгана коширди.
Гербиштин қуласуи натийжесинде жузеге келген улкен жариқлар ҳам бир неше жариқлар стендда ҳақийқаттан да сезилерли. Мешитти қурган архитектор Китайлиқ Темурдин зайипи Бибини жахси корип қалгани ҳаққинда рауият бар. Окиниу менен айтамиз, жас архитектордин ишқий умитлери пучга шиқти, натийжеде ози қурган жай уайран болди.
Сони атап отиу керек, қандайда-бир де исенимли тарийхий дерек Тамерланнин Бибихоним ати менен атақли болган ҳаяли болганлиги ҳаққиндаги маглиуматларди тастийиқламайди.
Тамерланнин тонғиш ҳаяли мешит ати менен аталган император Сарай Мулкхоним анизда сувретленен гоззал қаҳармана уқсамайди экенин айтиу керек, Бибихоним қарсисиндасинда жайласқан, кобинесе Бибихоним мазари деп аталатугин басқа жай қурилисина айне Сарай Мулкхон басшилиқ эткен.