Самарқанд уалаяти мисалинда ) Кирисиу Озбекстан айемги қалаларинин (Бухара, Самарқанд) колеми-жойбарластирилган шешиминде мешиттин тарийхий қалиплесиуи

Ҳазрати Хизра мешити
Самарқандқа кириуде қаланин эски болегине алип баратугин коше бойлап аутомагистралга тутас алтинрен адирлер эриксиз итибарди тартади. Бул қала Афрасиёб - бул жерда дерлик 1000 жил алдин гуллеп-жаснаган қала.
Афрасиёбтин эн қубла шетинде эн тигис оринда, қалага кириудеги даруазада (Охонин) кирген ҳар кимга дууа эткен сияқли, Ҳазрати Қидир мешити бар. Мусулманлардин исенимине коре, эгер кимдир Қидир менен ушрасса ол киси бойиб кетеди. Эгер назерин далага, қалага қаратса, ҳамме заттин тогин-шашинлиги тамийинленеди деп исенеди.
Рауиятларга коре, айемгинде бул мешиттен Ҳазрати Қидир капирлер (капирлер) қуугинчиларидан терен қудиққа яшириб қойган Шоҳ-и-Тири мазарина шекем суфизмий журиу басланан, ол эле да жер астинда жасайди. Хизра мусулманлардан алдини дауирлерге барип тақалади ҳам саяхатшилар мешити Самарқанднин эн тигис оринда жайласқани бийкарга эмес.
Анизга коре, араблар қалани иелеп, Арзис каналин богет менен тўсиб, айемги қорганди сув басиуга қарар қилади. Бирақ бирдан ақ қус ушип кирди. Халифалик жауинерлери қауетерден қашип кетиуди, қус болса богет тареп жугирип, они уайран этди. Бул уақиялардан кейин, Темир даруазада, сўғдийлар ҳурмет этетугин бутпараст Капитса орнинда орнатилган Хузайманин жолдасларинан бири Муҳаммад ибн уасм, сергиздан Хизрнин Ҳазрати Қидир Қулинин биринши мусулман мешити болип откен дауир қайтади. Мусулман заманинде, лекин Ислам они оз ҳазратлари (аулиелери) қатарина сув ҳам отлақлар қауендерси ретинде киргизген.
Мешит бир неше марте қайта қурилган ҳам араблар тарепинен қурилган биринши мусулман мешитинин тийкаринда туради. Халиқ арасинда тарқалган рауиятқа коре, бул жерде Қутайба мешити қурилиси аулие Қидир тарепинен жазаланан. Басқа бир рауиятқа коре, биринши гербишни Қидир аулие қойган, саҳобийлар қубла тарепин тамамлаган.
Ушинши рауиятда бул мешиттин мешитте қубла тарепте туратугин текшеин Ҳазрати Қидир орнатлиги айтилади. Бул мешит амир Женимпаз дауиринде (1860 -1865) қайта қурилган. Бул мешитте қириқ дуйшемби биринши танги намаз намазин (бамдат) оқиган киси Ҳазрати Қидир келбетсин кориу ҳурметине муяссар болади, деген рауият бар.
Мешиттин жазги жайи ҳаулиинан Самарқанднин гоззал панорамаси ашилип, Бибихоним мешитинин жасил галинда тоқилган сияқли силуетлари, Регистон ҳам Ғур Амир гумбезлери ҳам минарларинин аниқ контурлари котериледи. туманли таулар фонинда.
Рауиятларга коре, Самарқанддаги биринши мешит нагиз ози жерде қурилган. Эстеликтин тийкарин 11—12-асирлерге тийисли имаратлар шолкемлескен болса керек. 18-асирде феодал даулар себепли Самарқанд халқи тарепинен тастап кетилган, қала имаратлари узақ уақит дауаминда қадагалаусиз ҳам жардемсиз қалган. Усинин менен бирге, арқа мешитлер салдамли зиянланан, жарамсиз ҳалга келген ҳам қашаннан берли туптен қайта қуриуди талап эткен.
Ҳазирги жай 19 -асирдин орталаринда эски тийкарларда қайта қурилган ҳам кейини жилларда бир неше марте озгертирилген ҳам ремонтланан.
Мешит ҳаулига уқсас табий тийкар устине қурилган. Даруазахона арқали кирисиу. Дауразахона даруазаси қарсисиндасинда киши хизмет рети келгендеге алип баратугин қапи, шеп тарепте болса жазги ҳаули мешитине откел жайласқан. Ҳаулинан уш кириу қапи ханақо деп аталатугин қисқи мешитке жургизеди.
Ҳаули жаниндаги қаснақ -коридор (бўстирма) “шахнишин”га - пол балент, айнеги кен ханага жургизеди. Ҳаулинан минарга кирисиу жоли тўсиб қойилган.
Эн бай безетилген айуан. Дийуал тегислиги жиеклер менен жиекленен панно (изора), безеу паннолари (намоен) ҳам медалёнларга (турунж) болинен. Панно ҳажже нагис ойиушилиги техникасинда исленен: кок фона боялган гулли безеу. Медалёнлар домалақ формада, нагис ойиушилиги ҳам ҳажжеге ўйилган жазиуи бар. Корниşнин жоқари болегинде эğимли боялган тахта фриз бар, онин устине жай нурлари тен аралиқта жатқизилган.
Нурлар ортасинда томенден думалоқ ўйилган узликсиз қатарли ламеллар бар - уасса. Фриз озгериушен тортмуюшлер ҳам думалоқ медалёнлар фонинда жуқа поянин уриқлари менен гулли безеу менен боялган. Ҳар бир медалённин ортасинда гуллер туйинлери жайласқан. Нурлардин боялиуи жане де шекленен: безеу бадам формасиндаги жапирақлар менен биргеликте поянин сувли сизигинин уриқларина тийкарланан.
Бирдей форма даги бесеу агаш ўйилган устинлер эйуоннин искерлик тарауина қараган: тортмуюш тиянақли, тортмуюш тиянақли, шозилган думалоқ магистрал, жоқарига қарай кушли жуқаластирилган, фигурали торга суенен. Аиуаннин теренлигидеги устин тийкарда бир аз париқ этеди, онин томени болеги узликсиз кўпбурчак козқарасинан эчилади. Улиума болиндилерге ие устинлер қамарлардин безеулеринин табияати, ойма теренлиги ямаса магистралнин қалинлиги менен париқ этеди.
Фасад қатаринин орта болеги котерилген таж болеги - кайуон менен оралган болип, ол гўё ҳаулидин композитсион ўқини айтип туради.
Ханақа тортмуюш режели, батистан ортада мешитте қубла тарепте туратугин текше тосаги, қаптал тареплеринде эки ожирели рауажланан болекке ие.
Ханақанин панноси туури муешли рамкаларга болинен. Кемерли желкенлер асиресе диққатқа илайиқ. Желкенлердин қамарлари майдандин муешлери устине тастап, гумбез тийкари шенберине сегизбурчак отиуди қурайди. Дийуаллардан тасланан желкенлердин қабиргалари кесиуеди, рамка пайда этеди. Меҳраб токчаси апиуайи сталактит ярим қамар менен оралган.
Желкенлер жоқарисинда қирма усилинда жасалган “мадоҳил” нагисли қамар бар. Жоқаридан басланан нагислар корсеткени сияқли, гумбездин ишки майданин безеу тамамланмаган, бирақ тамамланмаган деп шама қилиу керек.
Даруазахона тортмуюш форма даги зал болип, желкенлер ҳаулиларинин қаптал тареплерин тууридан-туури таяншга шекем дауам эттириу себепли гўё сегизбурчак кориниске ие болган. Залнин муешлериндеги желкенлер шозилган қирли бослиқларди пайда этеди. Ҳар бир токчанин тобеси киши сталактитлар менен толдирилган. Желкенлер арасиндаги синуслар кесилискен қамар тармаги менен безетилген. Олардин жоқарисинда cилиндрсимон барабанда кесилген жақтилиқ тесиклеринен ибарат аркада ҳам кирмали тожли гумбез жайласқан.
Минар болек жайласқан. Ол спирал текшели магистрал ҳам қабиргали гумбезли таж фонаридан ибарат.
Мешиттин искерлик тарауи талай балент тийкардан ибарат болип, онин жоқарисинда батистан гербишли астерли гулдасте жайласқан. Ҳаулидин тобеси шетине бир қатар гербишлер - асбаптин тиске усаган болеги менен таусилади. Мешит шигисинан гулдастлари ҳам ширайли ўйилган даруазалари болган даруазахона портали айриқша тарзде ашилади. Бул қатар арқа минарди жабади.
Ҳар бири болек симметрик болмаган болган колемлердин ассиметрик жайласиуин атап отиу керек. Ҳаулидин ози мешиттеги кен намазхана ҳам даруазахонага салистирганда ассиметрик тарзде жайластирилган. Даруазахона портали ҳам минаринин фасад сизиги мешит ҳаулиина салистирганда арқа-шигисқа бир аз бурилип кеткен.
Композитсиянин бундай эркиншеги онин гоззаллигин алдинан белгилеп қойган. Обиекттин колемлери аз-аздан осип баради ямаса азайип, тамашагойга ашиқ жария болади. Бул басқишпа-басқиш ашип бериу усилин малим дарежеде " Шахи-Тири", " Абди-Дарун" комплекси сияқли қурамали ансамблларда ҳам Озбекстандаги коплеген турар -жай имаратларинда бақлау мумкин.
Қаласазлиқ уазийпаси да шеберона шешилди. Меҳрабнин багдари мешиттин айриқша жайин белгилеп берди. Архитектор буган озин комекши фейилйди ҳам подуални кошедин багдарина параллел турде қояди. Маккага жонелтирилганлик менен туури келмайтугин Ташкент. Мешитке эки жол қойилди : бириншиси тик текшелар бойлап салтанатли; экиншиси - обиекттин тийкари бойлап батистан шигисқа отетугин рампа бойлап.
Олар обиекттин денесине актиу турде киритилген. Коркем ҳам декоратиу болиндилер қурилис структураларинин логикалиқлиги менен беккем байланисли. Сондай этип, буйра картуşлар табий нурларди дауам эттиретугин коринеди. Портал ҳам минар даги қирма гербиштин киши олшеми архитектуралиқ колемлер масштабин уазийпасин отейди.
Даруазахона гумбезиндеги элегант сизилган гулли безеу ҳам гумбездин қаптал бослиқлар арқали саулелендирилмектеси шифтнин жениллик иллюзиясини жаратади. Бул, асиресе, мешиттеги кен намазхананин ишки болеги менен салистирганда айқин козге тасланади, ол эрда алаcакаранлик ҳукимранлиқ этеди.
Ойма қапи согиуда уста тарепинен назик қабилет корсетилген. Бул эрда болиниулер ҳам безеулер сайиз профил менен амелге асирилади, бул ҳалда бул табисли болади, себеби кери сая тийкардин путинлигин сақлап, безеу формасин жуда аниқ ашип береди.
Мешиттин ҳаулииндаги рен-баран рантасуир нагис нагислари тарепинен жетилискен, жақтилиги ҳам рен-баранлиги тарепинен танланиуланарли.
Мешитти архитектуралиқ безеу усиллари турме-тур болип табилади. Бул жерде ҳажже пластерларидан натийжели пайдаланилип атир. Ҳажжеге ўйилган деталлар қуйма жоли менен таярланади. Сграффитонин арнаули тури болган кирма да жуда айриқша тарзде қолланилади. Даруазахона фасадида ҳам арқа минарда қирма томендегише ясалади: дийуалдин жана, эле қатип улгирмеген майданина “гербишли мозаика” нагис жилжитилип, гербишлер оринларин гулгенчдан тазаланади. кесиу. Кейин бул уялар коп ренли ҳажже менен толдирилган (гулгенчга минерал бояулар қосип алинан ).
Арнаули ишлоудан кейин ҳажже мозаикаси (кирма) алинди. Тап сол турдеги кирма ишки панелди безеуде геометриялиқ нагис - гириҳ менен этилген. Бундай ҳалда, кесилген сизиқлар тек кок ҳажже менен толдирилган. Даруазахона гумбезинин ишки майданин безеуде таги бир классик турдеги қирма қолланилади. Бул эрда уегетатиу нагис гулгенчдан фонди тазалау арқали ашилади, онин астинда томени геуек томени қатлам коринеди.
Агаш болимлерде минерал бояулар менен полихром бояу бар. Бояулар сап маек сариғи қосилиуи менен эрик (ямаса шие) элиминин суйиқ эритпесинде суюлтирилди.
Мешит жайи онин рестаурация этилген уақтин корсететугин санелер менен тўлиб-тошган, бул адетде архитектуралиқ эстеликлерде тез-тез учрамайди. Ханақа мешитте қубла тарепте туратугин текшесинин жоқарисинда 1271 (1854) де эрте ремонтлау жумислари алип барилганлигин корсететугин жазиу жазилган. Итимал, бул тийкарги қайта қуриу санеси. Томенде таги бир сане- 1302 (1884) жил, шубҳасиз, ханақони питиу дауирине белги этеди.
1889 жилда ҳаули қайта қурилип, даруазахона бинасинин шигистан кириу қапи менен кенейиуи де тап сол дауир туури келеди. Кирисиу даруазаси даги сане- 1338 (1919 ) даруазахонанин қубласи -арқа портали менен реконструкcия этилип, арқа минари қурилган уақтин анлатади. Бул минардин текшесина кирауериш жоқарисинда “Олмес Самарқандий баласи Абдуқодирнин ауизи” деген жазиу бар.
Обиекттин бас қуриушиси Абдуқо болип табилади Бакиеу (1860 - 1933) болип, ол шубҳасиз минарли ҳаули ҳам даруазахонанин архитектуралиқ жойбарина иелик этеди. Буни белгили Самарқандлиқ ауиз қуриуши Шамсиддин Ғофуроу да тастийиқлади. Бас басшисият ауиз агашин Фатҳуллоҳ, Маҳмуд ауизиндан суврет сизиу жумисларин алип барган. “Ҳазрати Хизр” мешити 19 -асир - 20 -асир басларинда атақли озбек архитектори Абдуқо болип табилади Боқиеу баслиқлигинда доретиушилик эткен Самарқандлиқ усталардин ажайип доретиушилик улгиси болип табилади.
1967 жилдан Ҳазрати Қидир мешитинде рестаурация жумислари басланди. Самарқандлиқ онерментлер минар майдани ҳам даруазахона базаси даги коркем “қирма”ни қайта тикладилар. Коп ренли патик сувретин беккемлеу ҳам қайта тиклеу бойинша кем ушрайтугин жумислар амелге асирилди.
2007 жилда дийуалий пат жаналанип, атирапи абаданластирилди.