Самарқанд уалаяти мисалинда ) Кирисиу Озбекстан айемги қалаларинин (Бухара, Самарқанд) колеми-жойбарластирилган шешиминде мешиттин тарийхий қалиплесиуи

3.1 Тарийхий архитектура тусин ҳам атирап -орталиқ қаласазлиқ режесин бузиуши тендентсия
Маҳелле мешитлеринин қаласазлиқ системасиндаги рауажланиу жолларин олардин композитсион-маканий сапалари ҳам басқа архитектуралиқ пазийлетлерин уйрениу натийжесинде уйренилип атирган объектлар текгана Шигис архитектурасидаги айриқша ҳадийсе, деген жувмаққа келди. халиқ архитектурасинин предмети ретинде. Олар заманагой қаласазлиқ амелиятинда улкен аҳмиетке ие.
Окиниу менен айтамиз, ҳазирги басқишда тарийхан қалиплескен қала дузилисиндеги откен заман даги “қимбатли идея”нин улкен болеги жогалип кетти. Ягний маҳелле мешитлерин рауажландириудин коп аймақларда тарийхан қалиплескен системаси путкиллей бузиб тасланан. Кобинесе объектларни жайластириу бойинша аниқ “естафета” системасинда пландаги кемшиликлер бар. Бул турар -жай обиектлерди ремонтлау проcессинде қаланин кенисликдеги ҳам жойбарлау структурасинин деформатсияси менен байланисли. Бирпара мешитлер жоқ болип кеткенлиги себепли, илгери бул уқсас патлердин бирдейлиги жане де кушлилеу болган деп шама қилиу мумкин (21, 6 -9 -бетлар). Сувгариу системаларинин жогалип кетиуи тарийхий зона даги сув резеруларинин жарлиласиуина алип келди, бул болса абаданластириу системасинин бузилганлигин анлатади. Бир соз менен айтқанда, жай гонерген, гонерген, пайдаланиуга жарамсиз жагдайда.
Ансамбл қураминда тек ҳар шереклик мешитлер, оларга тийисли айирим имаратлар сақланип қалган. Олар текгана архитектура эстеликлери, балки биринши наубетте, байланис ҳам халиқ дем алиу маканлари ретинде сақланип қалган. Бугини кунде булар шайханали маҳелле клублари ҳам басқа мамлекет ҳам басқариу макемелер болип табилади. Томендеги мисаллар жоқаридагиларни тастийиқлайди.
Эмендин маҳелле ансамбли 19 -асир жайи болип, кошеде жайласқан. Самарқанд қаласиндаги Ширачинская Мешит жайи қарабахана жагдайда. Они жоқ этпеслик ушин тезлик пенен беккемлеу жумисларин оринлау керек. Ансамблдин агаш жайи ислетилмайди. Оган режесиз ҳам оз-озинен қадди ретлеген заманагой маҳелле клуби жайи бириктирилди. Мешит дийуаллари терен жариқлар болип, шарсимон гумбездин кенейиуин зорга сезеди. Гумбездин жагдайи қаниқарсиз, они табан болегинен беккемлеу kerek., гумбез тагида дийуаллардин бир-биринен ажралип туриуи менен жариқлар пайда болганлиги себепли ансамбл обиектлердин жагдайи ауария жагдайинда толдирилган, минар сақланип қалмаган. Туп коринисин жойтиу дарежеси 70% тен артиқ. Тарийхий маҳелле архитектура ансамбли шайханали клуб ретинде пайдаланилади.
Киши маҳелле ансамбли Иброҳимхўжа (19 -асир ақири ) Самарқанд қаласи, Сузан-Гаранская кошеси, 117-уй Ансамбл қурилганинан берли бар-ёъғи бир ремонтлау — 1945-жилда амелге асирилган. Жергиликли гаррилардин атап отиуише, ремонттан алдин, мешитте нанбайхана жайласқан болип, соннан кейин орта кессон дерлик жанип кеткен ҳам ҳазирде фанера менен оралган, тек бир кессон толиқ сақланип қалган. Хужра мешиттин қубла-батис муешине тутасган. Ол озинин туп тусин дерлик жогатган. Тек кириудеги қорган-сарайлардин қалдиқлари коринеди. Тохаратхона уайран болди. Ол мешиттен азмаз узақта болип, гумбез менен оралган болме болип, ишинде сув ҳауизи бар эди. Сув сақлагиш атирапина мўминлар жайластирилип, намаздан алдин бул жерде дарет алинди. Сузан-Гаранская кошесинин арги тарепинде мешит қурилиси менен бир уақитта ҳоуз ҳам шайхана Ҳауз қазилган. Ҳазирде шанарақ тасландиқ менен оралган, одаги сув антисанитария жагдайинда, бурини мешитке режесиз ҳаули қосилган. Туп коринисин жойтиу - 60% тен артиқ. Мешит жайи шайхана, маҳелле клуби, қалган ансамбл имаратлари болса хожалиқ ханаси ретинде пайдаланилади (15, 97-б.).
“Бесутун” киши архитектуралиқ ансамбли (“Устинсиз мешит”), 19 -асир, Бухара Комплекс қурамина : даруазахона мешити, тўхаратхона шайхана ҳоуз, минар киреди. Даруазахон путкиллей уайран этилген. Ожире жоқ. Мешиттин батис ҳам арқа тарепинде қарабаханалар қалдиқлари : қорган-сарай формасинда мешитке тутасган хижралар сақланип қалган. Уй уйқлап қалди. Гумбез менен оралган Даретхона буннан 20 жил алдин (Усто-Юсуф мешити бинасин қурган усталардан биреуинин жақинлари ҳам халқинин гурринине коре) гербиш этип бузиб тасланан. Бир пайитлар мешит жуда ширайли эди. Ҳазирги уақитта онин коркем безеулери дерлик путкиллей жогалган. Аиуан шифтинин суврети сақланип қалмаган. Тек айуан ишинде орайлиқ кессон суврет ҳам нагис ойиушилиқти сақлап қалган. Айуан дийуаллари ҳажже панеллери менен оралган, олар ҳазир жаман жагдайда. Бас ҳарфсиз устинлер, томени нурлари менен. Ансамблдин сақланип қалган имаратлари маҳалленин хожалиқ имаратлари ретинде пайдаланилади.
Қаласисабз қаласиндаги Исабек маҳеллеси архитектуралиқ ансамбли (ХИХ асир). Мешит озинин коркем безеулерин жаман сақлаган. Ол алдини объектлер менен бирдей жагдайда. Дийуалларди бояу ҳам архитектуралиқ қайта ислеу асиресе жаман коринеди. Эски қапилар, сонин менен бирге, айнеклер деги декоратиу тор да сақланип қалмаган. Ҳаули устинлери тийкарда уайран этилген. Жук котериуши дийуалларда жариқлар бар. Ҳаули жайи жарамсиз жагдайда. Эстелик маҳелле клуби ретинде пайдаланилади, онин болек болмелери уй-ускенени сақлау ушин ислетиледи. Туп коринисин 60% га жойтиу.
" Жергиликли гайрат" архитектураси жойбарлардан шетке шигиу ретинде кенисликдеги колемлердин сезилерли деформатсияси, этарли дарежеде абаданластирилмаганлиги ҳам уйренилип атирган орталиқтаги басқа унамсиз ҳадийселердин натийжеси болип tabиladи.geyde оларга эстетик нормалар. Ийкемлесиу проcеси оз-озинен, инертсия (оз тилеги менен жардем - улиума ҳарекетлер менен) менен қалиплеседи. Натийжеде, текгана эстелик, балки путкил тарийхий орталиқтин коринисин бузатугин объект жаратилади.
“Жергиликли маденият орайларинин (маҳелле мешитлеринин) жогалган пазийлетлерин қайта қайта тиклеу, бир уақтинин озинде “аниқлаутириу, онлау, оз-ара болеу” ямаса заманагой қала шараятинда болек объектлерди тазадан қуриу усили огада кен рауажланмоқдаки бугини кунде жуда қауипли тендентсия. Бундай ҳарекет арасинда халиқ мадениятинин мазмунли маниси ҳам жанли тимсалина ие болган айирим тарийхий маҳеллелердин орайлиқ озегин рауажлантиратугин ибратли гайрат да бар.
Бирақ бул имаратлардин копшилиги функсионал мутажликлерди шешеди, коркем-естетик тареплерге келетугин болсақ, олар эле да оз дарежесинде эмес. Самарқанд ансамбли қурамина шерек комитети баслиги кабинетине ие шерек клуби, ҳаял-қизлар жумиси. кенес ҳам ақсақаллар кенеси, шайхана ҳам хожалиқ болмелери. Ҳаулинде киши сув ҳауизи амелдеги болип, онин жардеминде пайдаланилган аймақта жуда мақул тусетугин микроклимат жаратилади. Ансамблдин функтсионал қураминдаги устин элемент Улли уатан уриси рамзи сувретленен объекттин искерлик тарауи ҳам қайтис болганлардин исимлари жазилган эстелик тахтаси эди. Комплекстин бул функсионал элементи жеткиншекти оз халқинин откен заманина ҳурмет руухинда тарбиялауга қаратилган болса -де, бул обиекттин коринисинде архитектуралиқ -коркем дастурлер томен корсетилген.. .. Халиқ архитектурасинин избе-из қасиетлеринин жоқ экенлиги, усинин менен бирге, дастурий байланис ҳам материаллиқ -хожалиқ турмис маканина умтилиу да тап сол тарзде соcиал -макан дузилисинде жузеге келиу этилген оз-озинен қурилислар менен айқин тастийиқланади. уйренилип атирган қалалардин заманагой аймақлари - коп қабатли имаратлар - микрораёнларнин турар -жайларинда.
Изертлеу сони корсетдики, бул жагдай текгана аутор тарепинен уйренилген қалаларда ҳар шереклик орайлардин рауажланиуина хос болип табилади. Бул Орайлиқ Азия региониндеги коплеген қалалардин заманагой қала шараятинда жуз береди. Сонин менен бирге, амелде ҳазирге шекем жана имаратларда киши маҳелле мешитлерин проектлестириу ҳам қуриуга мунасабет кобинесе формаллигича қалип атиргани аниқланан. Орай қурами машқаласи улиума гарезсиз уазийпа ретинде қойилган болип, откен асирлерде ҳеш қандай озгериссиз бизгеше жетип келген дастурий кенисликдеги имаратлар жардеминде шешиледи. Бунин натийжеси қапелимде болип туюлади. эстетик уазийпалардин устинлиги композитсион конструктсияларнин бирдейлигине алип келеди.
Бул бизге откен асирлерден берли танис болган айриқшалиқ мисалларинда коринетугин болади : заманагой имаратлар ҳам сувретлейтугин коркем онердин басқа усиллари (суврет, нагис ойиушилиқ ), эскисинин жана текстурасини эски ямаса ҳатте сиртқи эликлеуге корсетиукорона қарсилиқ менен безетилген тор.. Булардин барлиги пайдасиз эмес, балки қала орталигин органикалиқ турде шешиу уазийпаси асигис турде табилган " миллий қатламлар" ниқаби астинда ямаса эски затқа тийиуди тилемеу менен алмастирилди. Такаббирлик ямаса қорқақлиқтан, лекин тийкаринан - арнаули бир шартлерге актиу жууап бериуди тилемеуден.
Тарийхий басқа рауажланиу системасинда маҳелле мешитлери - жамиетлик орайларинин заманагой қалиплесиуи анализи натийжесинде олардин копшилиги талапга жууап бермаслиги малим болди. Бул талаплар, биринши наубетте, архитектура, қаласазлиқ ҳам функсионал айриқшалиқларда, регионлиқ ҳам жергиликли соcиал -хожалиқ шараятларда эсапқа алинбаган ҳалда, бунин натийжесинде болек жамиетлик имаратлари - " шабиуилчилар" қурилиси мумкин. Оларда архитектуралиқ мийраслардин пасенлеуге дус келиуинин айқин белгилери коринетугин болади, оларга томендегилер киреди: тарийхий маҳелле мешитлери арасинда - эстеликти жасау орталигиндан ажиратип қойиуда (удан тек хожалиқ мақсетлерде пайдаланиуда ); ансамблдин на архитектура, на коркем, на кенисликдеги дузилисине уйқас келмайтугин актиу ҳам системасиз эксплуатаcияда ;
2) заманагой қурилис ҳам проектлестириу амелиятинда - улиума миллий архитекторшилиқ дастурлеринени бийкарлау этиуде; архитектуралиқ мийраслардан син пикирсиз пайдаланиуда, эски архитекторшилиқ формаларин дерлик қайта ислеместен нусқа кошириуде; халиқ архитектурасина тан болган деталларнин апиуайи улгили жойбарларинда пайдаланиуда
Сондай этип, тарийхий имаратларди реконструкcия қилиу ҳам жамиетлик орайлари даги айирим мешитлердин жана киши маҳеллелерин қуриу даги амелдеги жагдай тарийхий эстеликлердин избе-из архитектура, композитсион, қаласазлиқ ҳам функсионал дастурлеринени эсапқа алган ҳам рауажлантиратугин заманагой проектлестириу усилларин ислеп шигиуди талап etpekte.pуtkil изертлеу дауаминда аниқланан мийраслар.