Самарқанд уалаяти мисалинда ) Кирисиу Озбекстан айемги қалаларинин (Бухара, Самарқанд) колеми-жойбарластирилган шешиминде мешиттин тарийхий қалиплесиуи

Мешитлер Типолпгияси, режелестириу турлери, архитектура элементлери ҳам гумбезли мешитлердин кориниси
2.1. Мешитлердин структуралиқ ҳам типологик қасиетлери
Маҳелле ансамблинин функсионал мазмуни ҳам қураминдаги ҳукимран элементтин архитектуралиқ тури - маҳелле мешити қайта -қайта уйренилген жане бул ҳаққинда ойлауга ҳажет жоқ. Баспа этилген доретпелерде бул мешитлер типологик тарептен умумшаҳар собори мешитлерине салистириулап уйренилген. Усинин менен бирге, путкил ансамблга эмес, балки олардин қасиндаги ашиқ терасларнин жайласиуина, олардин бир-бирине сайкес келиуине итибар қаратилди. Басқаша айтқанда, қураминда ҳаулили мешитлер, минар, албетте, ҳаулили майдан ҳам атирапинда жасил майданлар ҳам басқалар болган соcиал -диний имаратлардин бул тури номдаги элементлер менен биргеликте уйренилмаган. киши маҳелле архитектуралиқ ансамблин қурайди. Олар бирдей турдеги диний имаратлар - умумшаҳар жамиетлик ҳам диний мешитлердин элементлери ретинде қаралган, буни арнаули адебиятда да, кунделик турмисда да қолланилатугин " шерек мешитлери" термини тастийиқлайди. Сол мунасабет менен томендегилер зарур:
маҳелле ансамблинин архитектуралиқ -композитсион дузилисин уйрениу;
онин ҳар бир элементинин қасиетлерин уйрениу, олардин турлери ҳам архитектуралиқ -етнографик қасиетлерин аниқлау ;
мешитлерди архитектура -жойбарлау турлери бойинша классификаcиялауди, ҳар бир тур ушин эн характерли айриқшалиқларди ҳам де киши маҳелле мешитлерин перспектиуали қалиплестириуде ажиралмаслиққа илайиқ композитсион ҳам кенисликдеги усилларди белгилеп бериу.
Адебиятларда киши маҳелле архитектуралиқ ансамблларинин аниқ ҳам бир манисли тарийпи жоқ, ҳар бир изертлеуши айриқша тарийпни береди. Бирақ ҳар бир киси бул турдеги эстелик режанин иқшам қурилиси менен характерленеди, бул эрда болек колемлер малим бир тартипке бўйсуниб, бир-бирине тутасган. Ҳақийқаттан да, киши маҳелле архитектура комплекси имаратлари уй ҳам жасил майданлар менен майдан майдани атирапинда қалиплесип, бирден-бир ансамблди қурайди. Усинин менен бирге, ансамбл жайласқан аймақти коше бослиғидан ажиратип болмайди. Бул кенейтпе, кошени тамамлау, кошени кесип отиу
Киши маҳелле архитектура ансамблинин тийкарги композитсион-планлиқ шолкеми аймақ жане онин атирапинда жийнанан колемлердин мууапиқлиги болип табилади. Аймақ режесинин конфигурацияси қурамали структуралиқ болимлердин қатнаси ҳам оз-ара шартлесиуине байланисли. Бул майданда жайласқан бизни қизиқтирган киши маҳелле архитектуралиқ ансамбли имаратлари онин элементлери ретинде айтилгани себепли, ауеле, бул имаратлардин ҳар биреуинин улиума архитектуралиқ -етнографик қасиетлери ҳам қурамина болек, кейинисинде болса болек тоқталип отемиз. басқишда биз оларди турлери бойинша классификаcиялаймиз.
Коркем адебиятқа байланисли дереклер ҳам аутордин изертлеулери натийжелери сони тастийқлади, маҳелле ансамбли озинин ташкил табиу шининда ҳаули, мектеп, ҳужри, ханақўна, шиллехона, тахоратхона ҳам шайхана, миноретик, а. Шипан, суфа ҳам ҳауз атирапинда жасил майданлар менен ойин майданшаси.
Мешитлер. Мешит ансамблдин архитектуралиқ, коркем ҳам колемли-кенисликдеги шешими тарепинен эн жақти ҳам ҳукимран элементи болган.
Функтсионал тарептен мешит қишда мумкиншилиги баринша кобирек намаз оқиушиларди жайластириу ушин молшерленен хана болип табилади. Имом мешитлерде оқилатугин намазларда ҳазир болип, ҳақили этилген намазларди дауис шигарип ўқиди, сонин менен бирге, паришионларнин барлиқ отинишлерин жиберди: той дастури - неке, суннат дастуринде Қуран оқилиуинда қатнасди, намаз ўқди - комиу дастуринде аза [19, 47-56 -бетлар]. Мешит имаратлари улкен намаз оқиушин оз ишине алади. Онин қатлами кобинесе устинлерге таянади. Мешитлерсиз болиуи мумкин Устинлер, бир устинли, эки устинли, торт устинли ҳам алти устинли ҳам таги басқа. Болме биз кейин сойлесетугин ҳаули тареп ашилади, ягний искерлик тарауинда эки ямаса уш тесик, панжур ҳам қапилар бар.. Бир тареплеме иуан менен барлиқ тесиклер бир жонелисте; қаптал эйуан менен оган қапи ашилади. Мешиттин ишки майдани декоратиу безеулердин элегантлиги менен ажралип туради, олардин турли-туманлиги, асиресе, шифтларда саулеленеди, бул тийкаринан устинлер менен тийкарги нурларди кесип отиу арқали шифтни куадратларга болиу арқали ансатлаштирилади.
Мешиттин уйренилген обиектлердин копшилиги мешиттин ишки болегин қуриуда сайкеслик улгиси бар экенлигин аниқлади. Маҳелле мешитлеринин классификаcияси олардин улиума олшемлери ҳам балентлигидеги уқсаулиқти белгилеп берди. Тек ушеклердин қалинлиги себепли азгантай парқ бар. Жай ишиндеги томени нурли устинлер балентлиги дерлик бирдей (олшеми 325-345 см, орташа 335 см ге шекем озгерип туради ). Бул олшем мешит жайи архитектураси тийкариндаги қурилис модули болип шиқти. Эгер мешит бир устинли, жоба бойинша куадрат болса, ол жагдайда онин ҳар бир ишки дийуалидин узинлиги эки модулга тен, ягний кийим-кеншек ийиу менен 6, 7 м. Эки устинли мешитлер менен тортмуюшнин узинлиги бир модулга асирилади. Буган байланисли мешит обиектлердин балентлиги, узинлиги ҳам кенлиги қатнаси низамлилиги айқин коринетугин болади. Мешиттин жабиқ обиектлердин балентлиги онин узинлиги ҳам кенлиги бир устинли конструксия менен 1:2:2, эки устинли структураси менен - 1:3:2, торт устинли конструктсия менен - 1 :3:3, алти устинли дузилиу менен - 1:4:3.. Тап сондай олшемлер қатнаси эйуонларни қуриуда да белгиленен. Мешит ишинде мешитте қубла тарепте туратугин текше жане онин он ямаса шеп тарепинде бир ямаса эки бослиқ (тау ямаса тоғча) бар. Оларди тамамлауда онерментлер де пропорcионал нагисқа амел қилиуди. Коплеген уйренилген имаратларда улкен бослиқлардин қийиқлери жабиқ жай ямаса модул балентлигине тен, киши жумис осиндилеринин қийиқлери болса модулдин 1/4 болегин қурайди. Булардин барлиги интерернин ишки дизайнини ҳар қандай полихром декорасиз да уйқас ҳам ақил этиуди ансатлаштиради.
Мешиттин колемли-кенисликдеги қурилиси гумбезли ҳам тегис тобели қатламлар турине қарай белгиленеди. Тегис тобели қатламлар - (боренелер) гумбезли гумбез бузилганинан кейин жаратилгани ҳаққиндаги болек маглиуматлар мешиттин туп имаратлари гумбезлер менен қаплан ганлигин шама этеди. Бирақ, Орта Азияда агашдан жасалган қурилис айемги тубирлерге ие эди. Ҳатте Наршахий дауиринде де коплеген жамиетлик имаратлари " агаш" (Чубин), ягний рамка ҳам тосинли шифтли эди. Буни басқа коркем адебиятқа байланисли дереклер де тастийиқлайди (16, 158-бет; 20, 260 -бет). Олардин хабар бериуине қараганда, ҳатте Исламгаша болган сийиниухоналар да тегис тобели болип, тап сол турдеги геренлер турар -жай жайи ишине жасиринан. Мусулман мешитлери толиқ Исламгаша болган нагисларга амел эткен ҳам олардин копшилиги бирдей сийиниухоналарда жайласқан. Гейде орайлиқ устинли гумбезли мешитлер де бар. Булар тийкаринан жерге ботган магок мешитлери болип табилади.
Иуанс. Орта Азиянин табий-климат шараяти киши маҳелле архитектуралиқ ансамбли обиектлерди жаратиудин жойбарлау ҳам кенисликдеги усилларин белгилеп берди. Эн кен тарқалганларинан бири ҳаулилардин жайласиуи эди - мешит қасиндаги коп устинли тераслар, адетде котерилген қуяшқа қараган. Сониси итибарга илайиқки, иуанлар жабиқ заллар майданиндан сезилерли дарежеде асип, исси ҳауада сая ҳам салқинлиқти жаратадилар. Бул жерда адамлар жилдин коп болегин откереди. Жазги тераслар ҳам имаратлардин ишки безеулери кишипейил сиртқи кориниси менен гайритабийий рен-баран сувретлерди оз ишине алади. Ҳаулидин эн зарурли роли ансамблдин композитсион шешиминде. Бул бир тареплеме, оз-ара ҳам уш тареплеме эди.
Иуанс - бул жабиқ жайларди қуяшдан қоргау ҳам коше ямаса ҳаулинин ашиқ майданиндан жабиқ жабиқ жайларга отиуди жаратиу ушин молшерленен жуда турақли форма. Бул ашиқ уерандани шешиу ушин ажайип уариант. Айуанлар озлеринин архитектураси ҳам космик жойбарлау қурами тарепинен жуда турме-тур болип табилади. Кенисликдеги қурамга коре оларди эки турге болиу мумкин - бир қатарли ҳам эки қатарли устинлер менен.
У. Л. уоронинанин изертлеулерине ҳурмет корсетген ҳалда жане онин онери мешитлерди уйрениуде биринши оринда туриуин инабатқа алип, сони атап отиу керек, онин усинилип атирган классификаcияин бизин позитсиямиздан толтириу мумкин.
Бул уариантлар қатарина устинсиз ҳам ҳаулисиз, эки кери тарепинде ҳаулилари болган мешитлер ҳам басқалар киреди.
Жоқарида айтилганлар менен байланисли ҳалда, биз у. А. уоронинанин типологиясига тийкарланан классификаcиянин уерсиясин усинис этемиз, лекин они сезилерли дарежеде толдиради, бул болса бул кемшиликлерди малим дарежеде сапластириуга мумкиншилик береди. Барлиқ озгертиулер маҳелле мешитлерин қуриу амелиятинда теориялиқ тийкарлар бар экенлигин тастийиқлайтугин мешитлер майданинин устинлер санина байланислилиги (жоқарида келтирилген) эсап -китапларина тийкарланан.
Сондай этип, усинилип атирган классификаcияга коре, барлиқ мешитлер мешитлер ишиндеги устинлер санина коре тийкарги " тайпаларга" болинен:
И группа - устинсиз мешит;
ИИ группа - бир устинли мешит;
группа - эки устинли мешит;
группа - торт устинли мешит ҳам басқалар.
Ҳаммеси болип он дана группа бар.
Мешитлердин ҳар бир " қатлами" уертикал турде томендеги уариантларга болинен:
эйуонсиз мешитлер;
бир ёқлама эйуонли мешитлер;
бир тареплеме эки қатарли ҳаулили мешитлер;
оз-ара ҳаулили мешитлер;
оз-ара эки қатарли ҳаулили мешитлер;
уш тареплеме ҳаулили мешитлер;
уш тареплеме эки қатарли ҳаулили мешитлер;
кери тарепинде эйуонли мешитлер.
Горизонтал турде “мешитлер қатлами ҳаулидин белгиси ҳам аппаратина коре уариантларга болинеди:
иуан арқа ашиқ ;
иуан арқа жабиқ ;
иуан арқа, арқада ашиқ ;
арқа иуан, қубладан ашиқ ;
Иуан арқа ашиқ.
Эн кен тарқалган турлери бир устинли ҳам бир тареплеме ҳаулили мешитлер эди.
Минар. Киши маҳелле архитектура ансамбли ҳаулиси аймагинда миноретик қурилди. Кери жагдайда оларди “муаззинхона” деп атауган. Ол азан айтиу ушин молшерленен эди. Бул проcессни мешит хизметшии - сўфий жай ақирина орнатилган айнеклерден амелге асирган. Минарлар думалоқ, алти муештеги ҳам сегиз муештеги болиуи тарепинен уш турге болинеди. Қурилис материали куйген гербиш болип табилади. Минарлардин балентлиги 7-9 м га этеди. Олар астиндаги тийкар минардин тагидан шерек шигип турган адамдин осиуи балентлигинде қойилган.
Минарлар мешиттин жанинда ямаса онин алдинда мешит ҳаулиси аймагинда жайласқан, лекин ҳеш қашан мешиттин батис тарепинде болмаган.
Минари болмаган сол киши маҳелле архитектуралиқ ансамблларинда мешиттин ҳаулиинан ямаса уш текшели минар ямаса минбарга уқсас бинадан озан айтилар эди. Бул уқсаулиқ айирим маҳеллелерде жасаушилардин минарди минбар деп атаганларинда да коринетугин болди.
Ханако. Мешит комплекси жобаси туури тортмуюш, тобеси гумбезли ханакў деп аталган болмелерди оз ишине алади. Бул, адетде, белгили сўфийлар ямаса сергиздан даруешларнин уйи болип табилади. Ҳонако, даруеш аскетизм қагийдаларина коре, кишипейилона монастирлар эди. Булар даруеш гайрати ушин имаратлар, гейде руузигер мутажликлери ушин хизмет этеди, гейде намаз оқиуши ҳам кобинесе қабир болип хизмет этеди. Медресе сияқли мешиттеги кен намазхананин жойбарлау схемасинда композитсиянин орайлиқ -ўқли айна тартиби гузетилген. Ханако болмелери доминант орайлиқ гумбезли бирден-бир композитсион схемага амел этеди. Онин эксенел озгерислери адетий схема бойинша доретиушилик изертлеулердин турли-туманлиги ҳаққинда пикир береди. Бул ханада маҳрабнин эки тарепинде эки киши болме - шиллехона болип, оларда “шилле этилген - намаз ҳам диний тақуолар ушин қириқ кунлик жалгизлиқ” (25, 52-бет). Íмаратлар бос болганинда, ол жагдайда студентлер жасар эди ҳам ширкеудин хожалиқ инуентарлари сақланади.
Тохаратхон. Уйренилип атирган объектлер қураминдаги дерлик мажбурий шолкем дарет ханаси болип, ол жақин атирап даги аймақтин ажайип абаданлаштирилиши менен ажралип турарди - бул " қайирқомлиқ" жумиси эсапланан. Дарет ханаси эки қийли эди: тохаратхона - ҳар бир намаздан алдин толиқ болмаган дарет ушин ; жууиниухона - жинислиқ жақинлиқтан кейин Ислам тарепинен белгилеп қойилган толиқ дарет ушин. “Булман асти иситиладиган киши жууиниу болмеси ҳам исси сувли сув базаси коринисиндеги имаратлар астинда, кобинесе тонозли шифтли (21, 55-бет). Ол куадрат болип, олардин алдинда мажбурий қапилари болган киши кабиналардан ибарат. Бул жай композитсиясида медресе ҳам гумбезли колем менен беккемленен мешиттеги кен намазхана сияқли орайлиқ -кошер системаси турақли болип табилади. Олар, қагийда жол мененде, салма Тохаротхон арқали отиуи шарти менен қурилган. Салма болмаганда объект ҳауздан онша узақ болмаган оринда ямаса идисларда сув алиу мумкин болган жайга жақин жайласқан.
Уйлер. Тап сол турдеги обиекттин оқаётган қандеки, албетте, жасалма сув базаси - уй менен таусилади. Ҳауз қурилиси уақтинда қазилган топирақ сес майданшаси - суфа қурилисина кетеди. Ҳаузада халиқ иссинан нажот излайди, ол менен шегара қатар тереклер саясинда, тунда соуиган сувдин салқинлигин тигиз тажлари менен сақлап қалади. Мешитлердин бир болеги ретинде хаузалар адетде қала мешитлеринде қурилган. Тийкаринан, булар жума намази ушин мешитлер эди.
Айемги заманлардан берли мешитлерде ҳаузалар қурилган ҳам атирапинда сув менен толдирилган гузелер турар эди. Жууиу ҳам намазга таярланиу ушин хизмет эткен.
Жасил жайлар. Асиресе, мешит ҳаулисинин композитсион қурилисин шешиуде арнаули жасил майданлар дузиудин аҳмиети улкен. Жоқарида қашаннан берли айтип откени сияқли, уй қорган ретинде тереклер менен оралган. Олар тарепинен атқарилатугин безеу уазийпалари мешит ансамбли қураминда бирдей салмақли орин тутади, бунин себепли ансамбл орталигинда шипану, суфе ҳам минаретик сияқли қолай шараятлар жаратилган ҳам айриқша дастур - табият коринисилилик жаратилган.
Изертлеулер сони корсетдики, ҳауз атирапинда оларга ажиратилган майданларда ислетилетугин тийкарги терек турлери: қарагай, терак, тут ҳам шинар.
Қорағочнин тожи улкен шатир коринисинде, гейде ҳатте апиуайи формада да бар, гўё ол эркин осетугин терек эмес, балки шеберлик менен кесилген, баҳайбат қути бутасидек. Қуяш нурлари ҳам ҳатте кушли жауин да онин шақлари ҳам жапирақларинин топланиуин жарип ўтолмайди.
Мешитдеги уйлерде торт муешине қарагай эгиу адет коринисине кирген. Гейде бул эгиу қирақ бойлап эгилген тераклар менен бирлестириледи.
Ҳаммеси биргеликте озинин декоратиу эффектине бай суврет береди - ширшалардин қарани дизбек тажлари арасинда назик гумисран тераклар порлайди.
Қарагайдин геометриялиқ туурилигинан айриқша болип эсапланиу, тут терекинин (жипак қурти ) тажлари эн тартипсиз, бузилган сиртқи коринислер менен ажралип туради. Эгер биз ушин Самарқанд ҳам Қаласисабз қалалариндаги мешитлер ҳаулилери қасинда қарагай ҳам терак эгиу адетий ҳал болган болса, Бухара қаласиндаги мешитлер ҳаулилеринин коп болеги тутзарлар менен оралган болип шиқти.
Шинар Орайлиқ Азия қалалариндаги эн даниқли ҳам айемги терек эсапланади. Самарқандда эн коп шинарлар мешитлер ҳам салмалар жаниндаги қирақларда болган. Олардин балентлиги 30 метрге этеди. Орта жасли теректин бослиғида 10 -15 киси эркин жайласади. Тажлардин улкенлиги ҳам улиума колеми себепли мешит ҳаулисине бир терек эгиу жеткиликли.
Улкен уйлер атауинда осетугин шинарлар сув менен биргеликте жасил путалар менен гайритабийий тарзде безетилген.