Samarqand davlat universiteti g. S. Pardayeva tarbiyaviy ishlar metodikasi

Sinf rahbarining tarbiyaviy faoliyati samaradorligini oshirishda quyidagi ishlarni bajarishi shart:

1. 
   O’z sinf o’quvchilarini umumiy o’rganish.
   
2. 
   Sinf o’quvchilari jamoasini tuzish va jamoa orqali bolalarni tarbiyalash.
   
3. 
   O’quvchilar jamoat tashkilotlariga amaliy pedagogik yordam berish, faoliyatini tashkil etish va o’rganish.
   
4. 
   Tarbiyasi og’ir bolalarni chuqur o’rganish va ular bilan alohida tarbiya olib borish.
   
5. 
   Sinfda iqtidorli bolalarni aniqlash va ular bilan maxsus ishlarni uyushtirish.
   
6. 
   O’quvchilar ota-onalari va keng jamoatchilik (mahalla qo’mitasi) hamkorligida ishlarni tashkil etish va hokazolar.
   

Sinf rahbari ishining mazmuni tomoni tarbiyaning umumiy vazifalari bilan belgilanadi. U jamoatchilik tashkilotlari hamkorligida tarbiyalanuvchilar ilmiy dunyoqarashi, faol hayotiy nuqtayi nazarni shakllantiradi; o’quvchilarda bilimga, mehnatga havas uyg’otadi, ularni ongli ravishda o’z taqdirini o’zi belgilashga o’rgatadi; o’quvchilarda o’qishga mas’uliyat bilan yondashish va mustaqil o’qish qobiliyatini tarbiyalaydi; bolalarning estetik qiziqishlari va badiy didini o’stiradi. Jumladan, tadbirlar, mushoiralar, har xil kechalar, uchrashuvlar, tanlovlar va boshqa o’yinlar orqali o’quvchilarga ta’lim-tarbiya beriladi.
Sinf rahbari maktab ma’muriyati bilan birgalikda va mahalla jamoasi,ota-onalar bilan hamkorlikda tarbiyaviy ishlarni olib boradi. Maktab ma’muriyati sinf rahbari va uning olib borayotgan ishlarini doimo qo’llab-quvvatlashlari lozim. Chunki sinf rahbari o’z o’quvchilarini yaxshi biladi va ularni tarbiyalash uchun nimalar kerakligini hisobga olib ish yuritadi. Sinf rahbari ishini ma’naviyat va ma’rifat ishlari bo’yicha, ya’ni tashkilotchi, direktor o’rinbosari boshqarib turadi.
Ma’lumki, tarbiya ijtimoiy jihatdan aniqlangan jarayonlarga taalluqlidir. Tarbiya jarayonini tashkil etishning maqsadlari, tamoyillari, mazmuni va usullarini tanlash davlat va jamiyat rivojlanishidagi siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy-madaniy vaziyatga sezilarli ta’sir ko’rsatadi. O’zbekistondagi davlat va ijtimoiy hayotdagi o’zgarishlar bolalarni tarbiyalash amaliyotida o’zgarishlarga ta’sir qiladi. So’nggi yillar ichida va sinf rahbarlarining tarbiyaviy faoliyati sezilarli darajada yangilandi.
Sinf rahbari faoliyati birinchi navbatda o’z sinfidagi o’quvchilar bilan ishlashga qaratilgan. Sinf rahbarining eng muhim vazifalaridan biri sinf jamoasi bilan tizimli ishlashdir. Uning ishi individuallikni, sinf jamoasining “yuzini” shakllantirish va namoyish etishga qaratilgan. Shu bilan birga, sinf rahbari maktab jamoasida sinfning o’rni haqida g’amxo’rlik qiladi, bu esa o’zaro muloqotni rag’batlantiradi.
O’z faoliyati davomida sinf rahbari birinchi navbatda fan o’qituvchilari bilan hamkorlik qiladi: maktab maqsadlari asosida ta’lim va tarbiya faoliyatida bolalarga umumiy pedagogik talablar va yondashuvlarni birgalikda ishlab chiqishadi.
Psixolog-psixolog bilan birgalikda sinf rahbari o’quvchilarning individualligini, ularni adaptatsiyasi va mikro va makromuhitda integratsiyalashuvini o’rganadi. Sinf rahbari o’qituvchi-psixologning ota-onalar bilan aloqalarini, ularning maslahat yordamini muvofiqlashtiradi. O’qituvchi-psixologning yordami bilan sinf rahbari sinf jamoasining rivojlanishini tahlil qiladi, o’quvchilarning bilim, ijodkorlik va imkoniyatlarini aniqlaydi.
Sinf rahbari faoliyatida maktabdan tashqari muassasalar bilan hamkorlik qilish katta ahamiyatga ega. Ular bilan o’zaro aloqalar bolalarning ijodiy salohiyatini kengaytirish uchun qo’shimcha tarbiya tizimining barcha turlaridan foydalanishga yordam beradi. Sinf rahbari maktab o’quvchilarini maktabda va bolalarning qo’shimcha ta’lim muassasalarida faoliyat yuritadigan turli xil ijodiy uyushmalarga a’zo bo’lishga yordam beradi.
Sinf jamoasining darsdan tashqari, maktabdan tashqari ishlarini, dam olish va ta’til vaqtidagi tadbirlarini tashkil etishda sinf rahbari tashkilotchi o’qituvchi bilan faol hamkorlik qiladi. Sinf rahbari o’qituvchi-tashkilotchining yordami bilan madaniyat, sport, jamoatchilik vakillarini bilan tadbirlarini tashkil etishga jalb qiladi.
Sinf rahbari bolaning shaxsini va barcha ijtimoiy institutlar o’rtasida o’quvchilarning shaxsiy inqirozlarini hal qilishda vositachilik qilish uchun mo’ljallangan ijtimoiy o’qituvchi bilan yaqindan hamkorlik qilishi kerak.
Maktablarda keng tarqalgan turli xil bolalar jamoat birlashmalari mavjud bo’lib, ular bolalarni yangi ijtimoiy munosabatlarga jalb qilishga yordam beradi.
Sinf rahbari kutubxonachi (axborot-resurs markaz) bilan hamkorlik qilib, o’quvchilarni o’qish doirasini kengaytiradi, ularda o’qish madaniyatini, axloqiy g’oyalarga, axloqiy me’yorlarga bo’lgan munosabatni shakllantirishga yordam beradi.
O’z ishlarida sinf rahbari maktab tibbiy xodimlaridan olingan ma’lumotlardan foydalanib, o’z o’quvchilarining salomatligi haqida doimo g’amxo’rlik qiladi.
Oila eng muhim ijtimoiy institutlardan biridir. Sinf rahbarining ota-onalar bilan ishlash olib borishi bolaning manfaati uchun oila bilan hamkorlik qilishga qaratilgan. Sinf rahbari ota-onalarni maktabda tarbiya jarayonida ishtirok etishga jalb qiladi, bu oilada qulay tarbiyaviy muhit yaratishga, maktabda va undan tashqarida bolaning psixologik va emotsional qulayligiga yordam beradi. Sinf rahbari shuningdek, ota-ona uchrashuvlari, birgalikdagi faoliyat orqali ota-onalarning pedagogik va psixologik madaniyatini oshirish ishlarini tashkil etadi.
Sinf rahbari faoliyatida sinf tarbiya tizimini modellashtirish va amalga oshirish alohida o’rin egallaydi.
Sinfning tarbiya tizimi nima? Sinfning tarbiya tizimi o’zaro ta’sir qiluvchi tarkibiy qismlar majmuasi bo’lib, ularning o’zaro aloqasi va integratsiyasi sinf jamoasi a’zolarining hayoti va rivojlanishi uchun qulay shart-sharoitlarni yaratishga olib keladi. Tarbiya tizimini modellashtirish uchun quyidagi komponentlar (bosqichlar) zarur:
1). Individual-guruhli - bu bolalar va kattalar birgalikda jamoasi bo’lib, ular sinfidagi birgalikda faoliyat asosida birlashishadi. U bir nechta elementlardan iborat:
- sinf rahbari,
- sinf o’quvchilari, o’quvchilarning ota-onalari, o’qituvchilar va boshqa kattalar.
2). Qadriyatli-yo’naltirgan - quyidagi elementlarning jamlanmasidir:
- tizimning asosiy g’oyasi,
- tarbiyaning maqsadi va vazifalari,
- sinf jamoasining faoliyatini istiqbollari,
- tarbiya tizimini va sinfning faoliyatini tashkil etish tamoyillari.
3). Funksional va faol bosqich quyidagi elementlardan iborat:
- aloqa faoliyatini tashkil etishning shakllari va usullari,
- tarbiya tizimining asosiy vazifalari,
- tizimni tashkil etish qilishga qaratilgan faoliyati,
- sinfdagi o’zini-o’zi boshqarish.
4) Makon-vaqtli bosqichi quyidagi elementlardan iborat:
- o’quvchilarning faoliyati va rivojlanishining hissiy, psixologik, ma’naviy, axloqiy va moddiy muhiti;
- sinf jamoasining boshqa bolalar jamoalari bilan aloqalari va munosabatlari,
- maktabning tarbiya sohasidagi o’rni.
5) Diagnostik-natijaviy bosqich quyidagi elementlarni o’z ichiga oladi:
- tarbiya tizimi samaradorligi mezonlari,
- tarbiya tizimining samaradorligini o’rganish usullari va usullari.
Tarbiya tizimini yaratish quyidagi vazifalar orqali hal etiladi:
- o’quvchilarning bilim faolligini rivojlantirish,
- sinfda qulay muhit yaratish,
- har bir bolaning ijodiy faolligini rivojlantirish,
- bolalarda sog’lom turmush tarziga bo’lgan ehtiyojni shakllantirish,
- muloqot qobiliyatlari va ko’nikmalarini rivojlantirish.
Sinfning tarbiya tizimi samarali yoki yo’qligini bilish uchun quyidagi diagnostika ishlardan foydalanamiz:
1) o’quvchilarning shaxsiy xususiyatlarini o’rganish: umumiy ma’lumot, qobiliyat, temperament, o’z-o’zini hurmat qilish, faoliyatdagi muvaffaqiyat, tarbiyalanganlik darajasi.
2) shaxslararo munosabatlarni o’rganish: sotsiometriya, sinfdagi ijtimoiy-psixologik muhit.
Bolalar uchun diagnostika shakllari juda boshqacha bo’lishi mumkin: so’rovnomalar, testlar, kuzatishlar, suhbatlar. Ota-onalar faoliyatini tashxislash uchun quyidagi shakllar tanlanadi: so’rovnomalar, suhbatlar, konsultatsiyalar, ota-onalar va uchrashuvlar, oila a’zolari, birgalikdagi muloqot soatlari, bayramlar, sinf rahbari, bolalar va ota-onalarning ijodiy ishlari.
Sinf va maktabning tarbiya tizimini qurish va amalga oshirish pedagogik va tarbiya jarayonini yanada maqsadli, boshqariladigan va eng muhimi, samarali qilish imkonini beradi. Biroq, sinfning insoniy, yaxlit va samarali tarbiya tizimini yaratish oson emas, ayniqsa, sinf rahbarlarining hozirgi sharoitida.
Ta’lim jarayoni samarali bo’lishi uchun «tarbiya jarayonining samaradorligi» tushunchasi, ya’ni olingan natijalarni tarbiya amaliyotida maqsadlar va o’tmishdagi yutuqlar bilan bog’lash kerak.
Tarbiya tizimini baholash mezonlari [26].
1. Ta’lim jarayonining samaradorligini baholash mezonlari.
2. Natijaning samaradorligini baholash mezonlari.
1-mezon:
1) Tizimning yuqori darajadagi yaxlitligi (maqsadlar, kontent, asosiy ta’lim shakllari mavjudligi va sifati, zarur shart-sharoitlar va o’lchash jarayoni va natijalari);
2) Innovatsiyalarning mavjudligi (tizim innovatsiyalar orqali rivojlanadi);
3) Zamonaviy tarbiya texnologiyalaridan foydalanish;
4) Demokratik boshqaruv uslubi (rivojlangan o’quvchilarning o’zini o’zi boshqarish tizimi);
5) Jamoada munosabatlarning gumanistik mohiyati;
6) Tarbiya jarayonida tashqi ijtimoiy-madaniy, tarbiya markazlari va tabiiy muhitdan foydalanish;
7) Maktab va ota-onalarning o’zaro hamkorligi;
8) Natijalarni kuzatish.
2-mezon:
1) O’qituvchilar, o’quvchilar, ota-onalarning ta’lim muassasasi hayotini tashkil qilishdan qoniqish;
2) O’quvchilarning xatti-harakati belgilangan qadriyatlarga - maktab ichidagi hayot me’yorlariga mos keladi;
3) O’quvchilarning tarbiyalanganlik darajasini o’zgartirishda ijobiy dinamika;
4) Maktab o’quvchilarining sog’lig’ini mustahkamlash;
5) Bolaning ijtimoiy himoyasini tashkil etish.
Ushbu mezonlar boshqaruv sifatini tavsiflaydi. Har bir mezon uchun miqdoriy ko’rsatkichlar qanchalik yuqori bo’lsa, ta’lim jarayonini boshqarish darajasi qanchalik yuqori bo’ladi.
1. Boshqaruv jarayonining samaradorligini baholash mezonlari:
1) Sinf rahbarlarini ta’limning dolzarb muammolari bo’yicha tegishli tizimli o’rganish amalga oshiriladi.
2). Tavsiya etilgan usullar sinf rahbarlari tomonidan amaliy faoliyatda qo’llaniladi.
3) Sinf rahbarlari shaxsiy maslahat shakllaridan faol foydalanadilar.
4) O’qituvchilar o’rtasida doimiy professional muloqot tashkil etiladi.
5) O’qituvchilar doimo o’z-o’zini nazorat qilishadi, o’z-o’zini tahlil qilishadi, hurmat qilishadi.
2. Yakuniy natijalar bo’yicha boshqaruv samaradorligini baholash mezonlari:
1) O’qituvchilar kasbiy mahoratni oshirishga ehtiyoj sezadilar, jamoa ijodiy faoliyatga intiladi, o’qituvchilar innovatsiyalarga moyil.
2) Pedagogik jarayonni boshqaruv tizimli tashkil etilib, unga: o’qituvchilar, o’quvchilar, ularning ota-onalari, tashqi atrof-muhit: barcha faoliyati qamrab olinadi.
3) O’quvchilarning ta’limiy va tarbiyaviy darajasi oshib bormoqda va bu tendentsiya barqaror.
Sinf rahbari samaradorligini o’z-o’zini baholash mezonlari:
1). Innovatsiyalarni rivojlantirishga faol qatnashish.
2). Zamonaviy ta’lim texnologiyalariga ega bo’lish.
3). Ochiq sinf soatlari va tarbiyaviy tadbirlarini o’tkazish.
4). Bolalar bilan munosabatlarda demokratik uslubning ustunligi. Sinf jamoasida o’quvchilarning o’z-o’zini boshqarish tizimini rivojlantirish.
5). Bolalarga ishonch, sabr.
6). O’quvchilarning tarbiya darajasini muntazam o’rganish.
7). O’quvchilar tarbiyasining ijobiy dinamikasi.
8). Tarbiya jarayoni va uning natijalaridan ichki qoniqish.
9). Hamkasblar, talabalar va ota-onalar orasida yuqori hurmat.
Tarbiyaviy tadbirlarni samaradorligini baholash mezonlari:
1). Har bir o’quvchining qaror qabul qilish, ta’lim-tarbiya tadbirlarini tayyorlash va o’tkazishdagi ishtiroki.
2). Har bir o’quvchining tadbir davomida o’zaro muloqot va munosabatlardagi faolligi.
3). Tadbirni tayyorlash va samarali tashkil etish.
4). Tadbirning kognitiv qiymati (tadbir ishtirokchilari tomonidan tahlil qilinadi: har bir kishi uchun yangi, mazmunli, foydali, qiziqarli bo’lgan narsa).
5). Tadbirning yuqori estetik darajasi.
6). Tadbir ishtirokchilari tomonidan ijobiy baholanish.
7). Tadbirning bolalar xatti-harakatlaridagi ijobiy o’zgarishlarga ta’siri (o’tkazilgan tadbirlardan keyin kuzatilgan).
O’quvchilarning ota-onalari bilan ishlashni baholash mezonlari:
1). Tashkiliy tuzilmaning mavjudligi.
2). Maktabga, sinfga yordam berish uchun ota-onalarning o’ziga xos ishlari.
3). An’anaga aylangan hamkorlik.
4). Ota-onalarga bolalarni ijtimoiy himoya qilishda yordam berish.
5). Bolalar salomatligini saqlashning ijobiy darajasi.
6). Maktab talablariga tezkor javob berish va maktabning ota-onalar va bolalarning ehtiyojlariga bo’lgan munosabati.
Boshqa o’qituvchilarga qaraganda, sinf rahbari o’quvchilar bilan ko’proq vaqt birga bo’ladi. U butun sinf jamoasini shakllantiradi va har bir bolani rivojlanishiga e’tibor beradi. Shuning uchun sinf rahbari doimo pedagogik mahoratini oshirishi, yangi zamonaviy texnologiyalar bilan qurollangan bo’lishi, bolalar uchun namuna va do’st bo’lishi shart.