Samarqand davlat universiteti german m. V., Yuldashev sh. Q., Usmanova d. Q.,Xalikova L. N

Bilimlarni boshqarish 

---

29 
• Infratuzilma kompaniyada mavjud bo'lgan turli xil ma'lumot manbalarini 
boshqarishi kerak. 
• Bilimlarni boshqarish sohadagi echimlar ushbu ma'lumotlardan maksimal darajada 
foydalanadi va yangi hamda eski dasturlar uchun ma'lumotlarga tez va samarali 
kirishni ta'minlaydi. 
 
4.2.Axborot iqtisodiyoti infratuzilmasi muhitining iqtisodiy tahlili 
 
Bozorlarning ishlashini va umuman barqaror ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni 
ta'minlashda axborot shaffofligining ahamiyati iqtisodiyotning o'ziga xos axborot 
tarmog'i bo'lgan hozirgi paytda sezilarli darajada oshib bormoqda. Yangi iqtisodiyot, 
axborot iqtisodiyoti, xuddi tarmoq kabi, har xil turdagi bilimlarni ishlab chiqaradigan 
va ularning oqimlarini boshqaradigan sub'ektlar o'rtasidagi o'zaro bog'liqlik tizimiga 
asoslanadi. Tarmoqli iqtisodiyotda birlashtiruvchi tarkibiy elementlar axborot 
jamiyati faoliyati uchun umumiy sharoitlarni ta'minlaydigan axborot infratuzilmasi 
ob'ektlaridir. Jamiyat taraqqiyotining umumiy iqtisodiy tendentsiyalari sharoitida har 
qanday korxona faoliyatining asosini ma'lum bir infratuzilmaning mavjudligi tashkil 
etadi. Elektron biznes kommunikatsiya dasturiy ta'minoti va apparat vositalari 
majmuasining maxsus elementlaridan foydalanishga asoslangan. XXI asrda Internet 
biznes yuritishning asosiy muhitiga aylanadi. Elektron biznes axborot tarmog'i 
iqtisodiyotining muhim tarkibiy qismidir. 
Iqtisodiyotda ma'lumot, bilimlarni yaratish, tarqatish va ulardan foydalanish 
dunyo mintaqalarini ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning sifat jihatidan yangi 
bosqichini anglatadi. Natijada iqtisodiyotning infratuzilma muhiti tobora muhim rol 
o'ynaydi, bu esa axborot tarqatish operatsiyalarini bajarilishini ta'minlaydi. Keng 
ma'noda bunday muhitning asosiy elementi axborot infratuzilmasi hisoblanadi. 
Zamonaviy infratuzilma, xususan, axborot infratuzilmasiga ishonchlilik, tezkorlik va 
xavfsizlikka oid bir qator qat'iy talablar qo'yilmoqda. Bunday muhit bo'lmagan 
taqdirda, axborot iqtisodiyotida ma'lum sohalarni rivojlantirish istiqbollarini ishonchli 
bashorat qilish juda qiyin vazifa bo'lib tuyuladi. 
So'nggi yillarda O'zbekistonda kuzatilgan iqtisodiy o'sish, korxonalarning 
iqtisodiy samaradorligini oshishi infratuzilmaning yangi turlarini qo'llab-quvvatladi. 
Rivojlangan 
mamlakatlarda 
iqtisodiyot 
infratuzilmasi 
xarajatlari, 
masalan, 
sanoatlashgan iqtisodiyotining sanoat kabi asosiy tarmog'i xarajatlari bilan 
taqqoslanadi. AKT tarqalishi bilan an'anaviy iqtisodiyot chegaralarining o'zgarishi 
tobora aniqlashib bormoqda. Iqtisodiyotni virtualizatsiya qilish infratuzilma muhitini 
optimallashtirish uchun vositalar to'plamiga ega. Shu bilan birga, xo'jalik yurituvchi 
sub'ektlar o'rtasida intensiv axborot almashinuvining ahamiyati ortib bormoqda. Ba'zi 
ekspertlar
2
axborot infratuzilmasining "virtualligi" ni ta'kidlamoqdalar, ularni 
2
Абельцев А. В. Понятие «виртуальной экономики» и ее характерные черты. Материалы 
заседания учебно-методического совета УМО по специальности «Мировая экономика». – 
Волгоград, 2002. 

---

30 
joylashtirish uchun birinchi navbatda xususiy investorlar hisobiga katta sarmoyalar 
talab etiladi. Biroq, davlat tegishli institutsional va huquqiy bazani ta'minlashga 
asoslangan ko'p funktsional tartibga solish mexanizmini shakllantirishi kerak. 
S.I.Parinov
3
ijtimoiy-iqtisodiy infratuzilmani, umuman olganda, butun jamiyat 
doirasida odamlar va tashkilotlar o'rtasidagi o'zaro munosabatlarning ayrim turlariga 
xizmat qiladigan moliyaviy, transport, sud va boshqalarning bir qismi sifatida ajratib 
turadi. Bunday infratuzilmalarning ishlashini Internetga o'tkazish ularning funktsional 
tarkibini sezilarli darajada o'zgartirmasligi kerak. Ushbu infratuzilmalar doirasidagi 
aloqa arzon narxlarda, ko'proq intensivlikda va keng miqyosda amalga oshiriladi. 
Natijada, bu ushbu infratuzilmalar faoliyati samaradorligining umumiy o'sishiga olib 
keladi. Internet-infratuzilmaning elementlariga domen nomlari tizimi, manzil 
maydoni va Internet raqamlarini ajratish printsiplari, standartlar va protokollarni 
qo'llab-quvvatlash kiradi. Jamoa bilan ishlashning disiplinlerarası sohasida 
kompyuterlar odamlarning ish uslubini o'zgartiradigan innovatsion mahsulotlar va 
echimlarni ishlab chiqarish uchun ishlatiladi. Biroq, ishbilarmonlik muhiti moliyaviy 
manfaatlarni qo'llab-quvvatlashga, ish jadvali va ularni amalga oshirishni 
ta'minlaydigan mutaxassislar guruhlari uchun ancha yuqori ish haqiga asoslangan. 
Bunday muhitni tashkil qilish ko'pincha rasmiylashtiriladi va tuziladi, bu firmalarning 
mintaqaviy, milliy va global darajada o'zaro ta'sirini rag'batlantiradi. 
Mintaqaning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasi axborot-kommunikatsiya 
infratuzilmasining mavjudligi va ulardan foydalanish ko'lami bilan baholanadi. 
Baholashning boshqa muhim elementlari quyidagi mezonlardan iborat: elektron 
iqtisodiyot, masofaviy ta'lim, axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining (AKT) 
kirib borishi. Axborot infratuzilmasi elementlarining soni, ularning joylashishi, texnik 
jihozlanishi, ko'lami va ishlash intensivligi axborot oqimlarining o'xshash 
parametrlari bilan belgilanadi. Xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning ma'lum bir 
yo'nalishdagi axborot oqimlari intensivligi bilan aks ettirilgan ob'ektiv ehtiyojlarining 
mavjudligi axborot infratuzilmasi tizimini shakllantirish shartidir. Zamonaviy 
iqtisodiy tizimning axborot infratuzilmasining sub'ektlari etkazib beruvchilar va 
iste'molchilar, elektron tijorat firmalari, masalan, Internet-do'konlardir. Jelassi T. 
fikriga ko'ra, mobil elektron tijorat elektron tijoratning ajralmas qismi bo'lib, bu o'z 
navbatida elektron biznesning ajralmas qismi hisoblanadi. Mobil elektron tijorat 
simsiz 
telekommunikatsiya 
tarmoqlari 
va 
ko'chma 
simsiz 
qurilmalardan 
foydalanishga asoslangan. Axborot infratuzilmasining o'ziga xos xususiyati - bu 
aloqa kanallarini tanlash orqali aholining joylashuvidan qat'i nazar, xizmatlar, tarkib 
va dasturlardan foydalanish imkoniyatini ta'minlashdir. Xizmatlarning nafaqat 
shaxsiy kompyuterlardan, balki ko'chma mobil qurilmalardan ham foydalanish 
imkoniyati jamiyatning keng qatlamlariga kirib borish va qo'shimcha iqtisodiy 
imkoniyatlar yaratishda hal qiluvchi rol o'ynaydi. Shu sababli, AKTdan ommaviy 
3
Паринов С.И. К теории сетевой экономики. – Новосибирск: ИЭОПП СО РАН, 2002. - С. 32. 

---

31 
foydalanishga to'sqinlik qilayotgan sabablardan biri bu Internetga ulanish uchun 
yuqori tariflar bo'lib, bu fuqarolarning (kam daromadli) ko'plab axborot tizimlariga 
kirishini cheklaydi. 
Shunday qilib, axborot iqtisodiyoti infratuzilmasi - tarmoq makonining 
elektron qurilmalari o'rtasida ma'lumotlar almashinuvini, shuningdek, barcha 
sub'ektlar 
uchun 
Internet 
xizmatlari 
va 
xizmatlarini 
identifikatsiyalashni 
ta'minlaydigan o'zaro bog'liq resurslar tizimi. 
Axborot iqtisodiyotining infratuzilma muhitini iqtisodiy tahlil qilish AKT 
bozorini baholashni va uning rivojlanishiga ta'sir qiluvchi asosiy omillarni aniqlashni 
o'z ichiga oladi. Shubhasiz, texnik qo'llab-quvvatlash harajatlari infratuzilmaning 
tarkibiy qismi bo'lgan har qanday iqtisodiy sub'ekt xarajatlarining muhim qismidir. 
Biroq, texnik vositalar, aloqa liniyalari bilan ta'minlanishning o'zi raqobatdosh 
ustunlikka ega bo'lishni to'xtatadi. Evropa mamlakatlari tajribasidan kelib chiqqan 
holda, sanoatda to'liqroq xususiylashtirish va telekommunikatsiya bozorini 
erkinlashtirish ushbu sohaning investitsiya jozibadorligini oshirishi va shuning uchun 
uning rivojlanish sur'atlariga ta'sir qilishi mumkin deb taxmin qilish mumkin. 
Texnologik nuqtai nazardan, uning darajasi, avvalo, oxirgi foydalanuvchilar orasida 
zamonaviy uskunalarning ulushi bilan tavsiflanadi. Rivojlangan mamlakatlarda 
axborotlashtirishga davlat xarajatlari doimiy ravishda oshib bormoqda. Ushbu 
sohadagi etakchi mamlakatlar - AQSh va Germaniya mos ravishda 3% va 4% ga ega 
(4.1.-rasm).