Samarqand davlat universiteti german m. V., Yuldashev sh. Q., Usmanova d. Q.,Xalikova L. N

Mahsulot (tovar) ni etkazish va to‘lovini amalga oshirish. Xaridorga 
mahsulotni etkazish quyidagi yo‘llar bilan amalga oshiriladi: 

shahar va atroflarida magazin kureri tomonidan; 

ixtisoslashtirilgan kurerlik xizmati (shu jumladan xorijiy) tomonidan; 

pochta tomonidan; 

haridorning o‘zi olib ketishi; 

telekommunikatsiya tarmoqlari orqali ma’lumot kabi maxsus mahsulot 
(tovar) etkaziladi. 
Mahsulot (tovar) uchun to‘lovlar quyidagi usullarda amalga oshiriladi: 

avvaldan yoki mahsulotni olgan vaqtda; 

kurerga yoki haqiqiy magazinga kelganda naqd pul bilan; 

pochta o‘tkazmasi bilan; 

bank o‘tkazmasi orqali; 

kredit karta (VISA, Mastercard va hokazo)lari yordamida; 

alohida tijorat banklari orqali elektron to‘lov tizimlari vositasida. 
Oxirgi vaqtda elektron tijorat yoki Internet orqali savdo dunyo bo‘ylab 
anchagina shiddat bilan rivojlanib bormoqda. Tabiiyki, ushbu jarayon kredit-
moliya tashkilotlarining bevosita ishtirokida amalga oshirilmoqda. Va savdoning 
ushbu turi brogan sayin keng qamrovga ega bo‘lib bormoqda, ayniqsa, yangi 
elektron bozordan korxonalar va aholining ko‘pchiligi foydalana olishi mumkin 
bo‘lgan joylarda. 
Elektron tarmoqlardagi tijorat faoliyati ba’zi jismoniy cheklovlarni bartaraf 
etadi. Kompaniyalar, o‘z kompyuter tizimlarini Internetga ulab, mijozlariga kunu-

---

110 
tun, dam olish kunlari siz xizmat ko‘rsatish imkoniyatiga ega. Mahsulotga 
buyurtmalar har qanday vaqtda, har qanday joydan qabul qilinishi mumkin. 
Biroq ushbu masalaning yana bir tomoni bor. Xorijda, elektron tijorat 
ko‘proq rivojlanib borayotgan davlatlarda, oldi-sotdi shartnomalari yoki 
mahsulotlarning qiymati ko‘p holatlarda 300-400 AQSH dollari bilan cheklanib 
qolmoqda. 
Bu kompyuter tarmoqlaridagi axborot xavfsizligi muammolarining etarli 
darajada hal bo‘lmayotganligi bilan izohlanmoqda. BMTning Jinoyatchilikni oldini 
olish va kurashish qo‘mitasiga ko‘ra, kompyuter sohasidagi jinoyatchilik xalqaro 
muammolar 
darajasiga 
ko‘tarilgan. 
AQSHda 
jinoyatchilikni 
ushbu 
turi daromadlilik bo‘yicha qurol va narkotik moddalari bilan savdo qilishdan keyin 
uchinchi o‘rinni egallab ulgurgan. Bunday keng diapazon elektron tijoratning 
axborot xavfsizligini ta’minlash muammosi bilan belgilanadi. Agar xavfsizlik 
darajasi bugungi holatdagidek bo‘lib saqlanib tursa, u holda elektron tijoratning 
dunyo aylanmasi yanada kamayishi mumkin. Bu holat, aynan elektron 
tijorattizimining past darajada himoyalanganligi, elektron biznesning rivojlanishini 
to‘xtatib turuvchi omili ekanligini namoyon qiladi.