Samarqand davlat universiteti isoqjon negmatov ijtimoiy ishning etik-professional qadriyatlari

Irratsionalistlar (irratsionalizm) axloqiy masalalarni umuman nazariy, umumlashtirilgan shaklda hal qilish mumkin emas, har qanday axloqiy vaziyat mutlaqo noyob, takrorlanmas deb hisoblashadi¹⁵⁷.
Sensualizm (fransuzcha sensualisme ‒ so‘zidan olingan, lotincha sensus ‒idrok etish, his qilish) ‒ bu bilim nazariyasidagi yo‘nalish bo‘lib, unga ko‘ra idrok va hislar ishonchli bilimlarning asosiy va muhim shakli hisoblanadi. Ratsionalizmga qarshi sensualizmning asosiy tamoyili – “hissiyotlarda bo‘lmagan narsa, ongda yo‘q”. Sensualizm tamoyili idrokning hissiy shakliga taalluqlidir, bu his qilish va idrok etishdan tashqari, vakillikni ham o‘z ichiga oladi.
Yirik faylasuf-sensualistlardan biri qadimgi yunon faylasufi Protogor, qadimgi sofistlardan biri Epikur, yangi zamon ingliz falsafasining yirik vakili Jon Lokk, Etienne Bonneau de Condillac va boshqalar.
Protogor fikrini “inson ‒ hamma narsaning mezoni, o‘lchovi”, degan tezis tashkil qiladi. Odam ikki qarama-qarshi fikrlardan birini tanlab olishi mumkin. Bu yerda odam erkin. Inson ‒ hamma narsaning o‘lchovi, degan fikriga ko‘ra, uning mezonini manfaat tashkil etadi¹⁵⁸.
Epikur yozishicha esa, “hayotning maqsadi rohat-farog‘at, xursandchilikdan iborat bo‘lmog‘i lozim. Rohat-farog‘at, xursandchilik inson baxtining avvali va oxiridir” ¹⁵⁹.
Sensualizm atamasi Kousin tomonidan umumiy foydalanishga kiritilgan bo‘lib, u o‘zining “Histoire générale de la philosophie” asarida sensualizmni idealizmga qarshi qo‘ygan va shuning uchun bu atama bilan hozirda, odatda, materializm deb ataladigan yo‘nalishni belgilaydi. Sensualizm atamasining ushbu ma’nosi saqlanib qolmagan. Hozir sensualizmni epistemologik masalalarni hal qilishda intellektualizm yoki ratsionalizmga zid bo‘lgan taniqli tendensiya deb atash odat tusiga kirgan. Sensaualizmning asosiy qarashlari quyidagilar. U tug‘ma g‘oya-larni inkor etadi (Condillac, “Essai sur l’origine des connaissance humaines”, I, 2-chi qism, 9-§), boshqacha qilib aytganda, aql asl ma’noni emas, faqat hosilani tan oladi. Sensualizm barcha bilimlarni sensatsiyaga kamaytiradi: ong o‘zining barcha tarkibini hislardan, hissiyot esa tajribadan oladi (“Nihil est in intellectu quod non ante fuerit in sensu”). Shunday qilib, tashqi dunyo bilim manbayi va mezonidir. Ushbu nuqta sensualizm va materializm o‘rtasidagi o‘xshashlikni ham, farqni ham o‘z ichiga oladi. Ikkala yo‘nalish ham bizning bilimlarimizning manbayi tashqi dunyo ekanligini ta’kidlaydi, ammo ular tashqi dunyoni butunlay boshqacha tushunadilar. Materializm, sensualizm tan olmaydigan obyektning fazilatlari bilan hislar tarkibi-ning to‘liq yoki qisman o‘ziga xosligiga ishonadi. Kondilak ta’kidlashicha, hid bilish qobiliyatiga ega bo‘lgan haykal atirgulni hidlaganda, faqat sof subyektiv holatni boshdan kechiradi (“les odeurs ne sont à son égard que ses propres modifications ou manières d ‘être”). Sensualizm obyektning fazilatlari bilan bog‘liqligi masalasida, Kondillak bu savolni bekor deb hisoblab, hukmdan butunlay voz kechadi. Shunday qilib, sensualizm materializmga olib kelmaydi; aksincha, undan subyektivizmni (ya’ni tashqi dunyoni bilish imkoniyatini inkor etishni va barcha bilish butunlay ongning ichki holatlaridan rivojlanadi degan xulosani) chiqarib tashlash osonroq. Bu sensualizmni subyektiv idealizmga o‘xshash qiladi (masalan, Fixte); ularning orasidagi farq faqat subyekt faoliyatini tushunishda yotadi. Kondilak o‘zining “Traité des Sens” asarida batafsil bayon etgan hissiyotlarning shakllanish tarixiga to‘xtalib, xotira, e’tibor va tafakkur hislar orqali o‘zlari tomonidan qanday shakllanishini va hissiyotga bog‘liq bo‘lmagan mustaqil ma’naviy jarayonlarning illyuziyasi qanday yaratilishini aytib beradi; aslida, fikrlash zarurati odat yoki tez-tez takrorlanish tufayli ajralmas bo‘lib qolgan uyushmadan boshqa narsa emas, deb hisoblaydi. Har qanday bilim har doim ma’lum bir hissiyotga asoslanadi, shuning uchun bilim har doim faqat shaxsiy bo‘lishi mumkin; umuman, hech narsa umumlashtirishlarga to‘g‘ri kelmaydi. Bilim manbayi bir vaqtning o‘zida uning xarakterini ham, chegaralarini ham belgilaydi; bu manba haqiqatning mezonidir. Sensatsiya tashqi tomondan paydo bo‘ladigan taassurotlarga bog‘liq bo‘lgani uchun sensualistlar imonni egallaydilar ‒ har qanday tajriba tasodifiy, mantiqsiz va nisbiy narsadir, shuning uchun barcha bilimlar tasodifiy va nisbiy xarakterga berilishi kerak. Psixologik faktlardan kelib chiqqan holda, Mill materiyaning quyidagi ta’rifini beradi: materiya yoki obyekt doimiy his qilish imkoniyatidan boshqa narsa emas.
Sensualizmning afzalligi shundaki, u sezish va idrok etish faktlarini batafsil-roq psixologik tahlil qilishga e’tiborni qaratdi, umuman olganda, sezgilarning ma’-nosini va sezishlarning ayrim toifalarining ma’nosini aniqlashga harakat qildi. Shu nuqtayi nazardan, Kondilakning ishi alohida e’tiborga loyiqdir. Shu bilan birga, sensualizmning psixologik tahlili, tahlil qilinadigan faktlarga oldindan qilingan nuq-tayi nazardan qarashidan aziyat chekadi. Sensualizm xuddi sehrgar singari hissiyot-ga umuman xos bo‘lmagan va sensatsionizm undan g‘alaba qozonib chiqadigan barcha narsalarni hissiyotga soladi. Ongni, xotirani, tasavvurni va tafakkurni vujud-ga keltiradigan hissiyot emas, balki ongning sintetik faoliyati u foydalanadigan har xil materialga qarab, ushbu turli shakllarda namoyon bo‘ladi. Sensualizm ong fao-liyatini mexanizatsiyalashtiradi, kamaytiradi va barcha faoliyatni eng oddiy aniqlash orqali baholamoqchi.
Yangi falsafada sensualizmning tarqalishini Lokk ilgari surdi; u empirik bo‘l-sada va o‘zini qisman Dekartning shogirdi deb hisoblagan bo‘lsada, ammo uning Insonni anglash bo‘yicha tajribasi sensatsionizmga hissa qo‘shganligi shubhasiz. Ikki bilim manbayi-hissiyot va mulohazani, Lokk birinchisini ancha batafsil ko‘rib chiqdi. Uning aks ettirish doktrinasi xuddi shu noaniqlikdan aziyat chekmoqda, chunki uning mohiyati haqida fikr yuritishda sezilarli bo‘lgan, shuning uchun Lokk-dan izchil sensualistik ta’limotni chiqarish juda oson edi.
Zamonaviy zamonning sensualizmi yana Kondilak fenomenalizmidan mate-rializmga burilishni anglatadi (masalan, A.Maerning “Die Lehre von d. Erkenntniss” asari, 1875), XX asrning 60- va 70-yillarda materialistik tendensiyalarning umumiy kuchayishi bilan izohlanadi¹⁶⁰.
Mavzuning sensualistik konsepsiyasi, ijtimoiy jihatdan ko‘pincha ichki stoik erkinlik talabi bilan cheklangan ratsionalistik dunyoqarashga qaraganda uchinchi hokimiyatni ozod qilish g‘oyalarini yanada to‘liq va aniq ifoda etdi.