Samarqand davlat universiteti қозон миллий тадқИҚотлар технология университети

6.1. Reaktorlarning tasniflanishi 
Kimyoviy texnologiyada sezilarli farqlarga yega bo„lgan har xil 
turdagi reaktorlardan foydalaniladi. Shunga qaramay, reaktorlarni ba‟zi 
xususiyatlarga ko„ra tasniflash mumkin: 
1. Reaksiyaga kirishuvchi moddalarning fazaviy holatiga qarab 
reaktorlar bir jinsli yoki geterogen bo„lishi mumkin. 
2. Yuklash va tushirish operatsiyalarining harakteriga ko„ra 
davriy, uzluksiz va yarim davriy reaktorlarga farqlanadi. 
3. Reaksiya muhitining harakat rejimi bo„yicha yoki modda 
oqimlarining tuzilishi bo„yicha: 
* ideal aralashtirish reaktor; 
* ideal siqib chiqarish reaktorlari; 
* bo„ylama aralashtiruvchi reaktorlar; 
* bo„ylama va radial aralashtirishli reaktorlar; 
* kombinatsiyalangan oqim tuzilishiga ega bo„lgan reaktorlar. 
4. Issiqlik rejimiga ko„ra reaktorlar izotermik, adiabatik va 
politropiklarga bo„linadi. 
Izotermik reaktorlar reaksiya fazosining barcha nuqtalarida bir xil 
temperaturaga ega. Adiabatik reaktor atrof-muhit bilan issiqlik 
almashinuviga ega emas. Bunga yaxshi issiqlik izolyatsiyasi bilan 
erishiladi. Politropik reaktorda atrof-muhit bilan issiqlik almashinuvi 
sodir bo„ladi. 
5. Konstruksiya belgisi hajmli, trubkali va kombinatsiyali 
reaktorlarga farqlanadi. 
Yuqoridagi tasniflash shuni ko„rsatadiki, haqiqiy kimyoviy 
reaktorlar juda ko„p xususiyatlar bilan tavsiflanadi, shuning uchun 
kimyoviy reaktorning matematik modelini qurishda eng muhim 
xususiyatlarni aniqlash va hisobga olish kerak, chunki ayni paytda 
barcha xususiyatlarni hisobga olish mumkin emas. 
 
6.2. Ideal aralashtiruvchi reaktorning matematik modeli 
Ideal aralashtirish reaktori (2.11-rasm, a va b) oqim harakati 
(gidrodinamik omil) va kimyoviy o„zgarish (kinetik omil) oqibatida 

---

104 
reaksion muhitdagi konsentratsiyalarning vaqt bo„yicha o„zgarishini 
harakterlaydi. Shuning uchun ideal aralashtiruvchi reaktorning modelini 
kimyoviy reaksiya tezligini hisobga olgan holda ideal aralashtiruvchi 
formulaning tipik modeli (2.2) asosida tuzish mumkin. 
Kinetik omilni hisobga olingan holda, ideal uzluksiz aralashtirish 
izotermik reaktorining dinamik modeli quyidagi ko„rinishda bo„ladi: 
( 
)
bunda 
-moddaning konsentratsiyasi, kmol/m
3
; 
-modda 
bo„yicha reaksiya tezligi, kmol/(m
3
s). 
 
6.1,a-rasm. Aralashtirgichli reaktor 
(5.26) tenglama reaksiyada ishtirok etayotgan komponentlarning 
har biri uchun yoziladi. Quyida keltirilgan material balansi tenglamalari 
sistemasi (5.26) ideal aralashtirgichli reaktorning matematik modelidir. 
6.1,b-rasm. Ideal almashtirishli reaktor sxemasi 

---

105 
Quyidagi berilgan reaksiya uchun ideal aralashtiruvchi reaktorning 
matematik modelini yozaylik: 
→  
( 
)
( 
)
} 
Boshlang„ich shartlar: da
Material balansning (6.1) dagi tenglamalar sistemasidagi dinamik 
rejimda ishlaydigan reaktor uchun. 
Apparat statsionar rejimda ishlaganda: 
 
Bu tenglamalarni yechishdan quyidagi asosiy parametrlarni topish 
mumkin:

asbobning xajmini harakterlaydigan, kontakt vaqtini; 

o„zgarishlar darajasi va jarayon selektivligini; 

kontakt vaqtining vazifasi sifatida reaksiyaga kirishuvchi 
moddalar konsentratsiyalarining o„zgarishi: 
( 
)
( 
)
Ideal almashinish reaktorining material balansi tenglamasi (5.26) 
ga o„xshash issiqlik balansi tenglamasi yoziladi. Shunday qilib, 
adiabatik reaktor uchun quyidagi tenglama olinadi: 

---

106 
∑
politrop reaktor uchun esa: 
∑
bunda 
-chi kimyoviy reaksiyaning tezligi;
chi kimyoviy 
reaksiyaning issiqlik effekti;
reaksion aralashmaning issiqlik 
sig„imi;
reaktordagi kirishdagi temperatura; temperaturaning 
joriy qiymati. 
chi moddaning issiqlik sig„imi temperaturaning funksiyasi 
sifatida quyidagi tenglama bilan ifodalanadi: 
 
Aralashmaning issiqlik sig„imi additivlik qoidasi bo„yicha 
hisoblanadi: 
∑
 
bunda 
aralashmadagi chi moddanipng konsentratsiyasi, massa 
ulush. 
Kimyoviy reaksiya tezligining temperaturaga bog„liqligi Arrenius 
tenglama bo„yicha ifodalanadi.
Reaksiyaga kirishadigan moddalar konsentratsiyasi va haroratning 
o„zgarishini vaqt o„tishi bilan va reaktordan chiqishda kuzatib borish 
uchun har bir komponent uchun issiqlik balansi tenglamasi bilan 
birgalikda material balansining differensial tenglamalari tizimini ham 
yechish kerak.