Samarqand iqtisodiyot va servis instituti bektemirov a. B., Ruzibayeva n. X., Аzimova r. I

Kengaytirilgan kreditlash mexanizmi. XVF kengaytirilgan kreditlash 
mexanizmi bo‗yicha a‘zo mamlakatlar belgilangan miqdorda kredit olish huquqiga 
ega bo‗lgan holda bunday kredit odatda, uch-to‗rt yilga beriladi. Ushbu mexanizm 
asosida ajratilgan mablag‗lar a‘zo mamlakatlarda to‗lov balansi holatiga sezilarli 
salbiy ta‘sir ko‗rsatuvchi tuzilmaviy xususiyatga ega muammolarni bartaraf etishga 
xizmat qiladi. Qoplovchi moliyalash, u kambag‗allikka qarshi va iqtisodiy o‗sishni 
qo‗llab-quvvatlash mexanizmi sifatida e‘tirof etiladi, ya‘ni: 

qo‗shimcha zahiralarni moliyalash mexanizmini. 

qoplovchi moliyalashni. Qoplovchi moliyalash 1963 yilda joriy etilgan 
bo‗lib, jahon bozorlarida tovar xom-ashyo narxining o‗zgarishi natijasida eksport 
tushumi kamomadi hosil bo‗lgan yoki oziq-ovqat importi qiymatining o‗sishiga duch 
kelgan mamlakatlarga taqdim etiladi. 
Favqulodda yordam. Ushbu tartib favquloddagi holatlar tufayli to‗lov 
balansida yuzaga kelgan muammolarni bartaraf etishda a‘zo mamlakatlarni qo‗llab-
quvvatlash maqsadida 1962 yilda joriy etilgan. 1995 yilda a‘zo mamlakatlarda harbiy 
mojarolar tufayli ularning institutsional va ma‘muriy salohiyatiga putur etkazilgani 
sababli mazkur tartibni qo‗llash miqyosi yanada kengaytirilmoqda. 
Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki (XTTB) — Umumjahon banki 
guruhining asosiy tashkiloti bo‗lib, o‗rta va kam daromadli, to‗lov qobiliyatiga ega 
mamlakatlar hukumatlariga qarz beradi. XTTB 1944 yilda tashkil etilgan va hozirda 
a‘zo mamlakatlar soni 186tani tashkil etadi. XTTBning maqsadi — a‘zo-
mamlakatlar iqtisodiyotini qayta tiklashga va rivojlanishiga kapital qo‗yilmalar 
berish, investitsiyalarni jalb etishni rag‗batlantirish orqali qo‗llab-quvvatlash, to‗lov 
balansi muvozanatini ta‘minlashga qaratilgan qarz berishdan iborat. XTTB, odatda, 5 
yillik imtiyozli davr bilan 20 yilgacha muddatda uzoq muddatli kreditlarni beradi. 
Bankning resursi ikki manbadan shakllanadi. Shu jumladan, asosiy qismi moliya 
bozorlarida turli xil qarz majburiyatlarini joylashtirishdan shakllanadi. XTTB a‘zo 
mamlakatlarga hukumat kafolati asosida qarz beradi. Qarzni odatda 10-15 yil 

---

108 
muddatga 5 yil imtiyozli davr bilan ajratiladi. XTTBning foiz stavkasi har 6 oyda 
o‗zgaradi va o‗rtacha 7 foiz atrofida belgilanadi. XTTB ustaviga muvofiq aholi jon 
boshiga 5055 dollargacha YAIM to‗g‗ri keladigan mamlakatlargina bankdan qarz 
olish huquqiga ega. Yirik taraqqiy etgan mamlakatlar, xususan, bankning 5 ta eng 
yirik aksionerlari qarz olishi mumkin emas. Jahon banki qariyb 70 yillik faoliyati 
mobaynida 140 ta mamlakatda qiymati 300 mlrd. dollarga teng 6 mingdan ortiq 
loyihalarni moliyalashtirishda ishtirok etgan. Ushbu bank O‗zbekistonda ham yirik 
loyihalarni moliyaviy qo‗llab-quvvatlab kelmoqda (jadvalga qarang).