Samarqand iqtisodiyot va servis instituti hudayberdiev umar

Mavjud aholi deb ro‘yxatga olish vaqtida (paytda) shu joyda bo‘lgan aholi 
soniga aytiladi. Lekin aholini ro‘yxatga olish paytida mazkur aholi punktidan boshqa 
joylarga vaqtinchalik turli sabablar bilan ketganlar
(6 oydan ozroq muddatga) bo‘lishi mumkin. Bunday aholilar vaqtinchalik yo‘qlar 
deyiladi va ro‘yxatga olishda ular shu punkt doimiy aholi soniga qo‘shiladi. Xuddi 
shunday aholini ro‘yxatga olishda, mazkur punktda vaqtinchalik bo‘lib turganlar ham 
bo‘lishi mumkin (xizmat safarida, mehmonda va boshqa sabablar bilan). Ular 
ro‘yxatga olishda bor bo‘lib, mavjud aholi soniga qo‘shiladi, lekin shu punktda doimiy 
yashaydigan aholi soniga qo‘shilmaydi. 
Doimiy aholi deganda aholi punkitida doimiy yashaydigan (6 oydan ko‘proq 
muddat yashaydigan) aholi soni tushuniladi. Demak, aholi ro‘yxatini olayotgan 
paytida, doimiy yashaydigan aholining ma’lum qismi, ushbu punktda vaqtinchalik 

---

148 
yo‘q bo‘lishi mumkin. Shu vaqtning o‘zida ushbu punktda ro‘yxatga olish paytida 
vaqtincha yashayotganlar ham bo‘lishi mumkin. 
Mavjud aholiga (MA) ro‘yxatga olish paytida ushbu punktda vaqtincha yo‘q 
(VY) aholi sonini qo‘shib, bu punktda vaqtincha bo‘lganlar (VB) sonini chiqarib 
tashlasak, shu punktda doimiy yashaydigan (DYA) aholi sonini aniqlaymiz: 
DYA = MA + VY – VB. 
Statistika bo‘yicha aniqlangan, doimiy yashovchi va mavjud aholi sonlari xalq 
xo‘jaligi tarmoqlarini joylashtirish va rivojlantirish istiqbollarini belgilashda, hamda 
aholi harakati sabablarini (ayniqsa vaqtincha yo‘qlar va vaqtincha bo‘lganlar soni) 
o‘rganishda katta ahamiyatga ega. Hududdagi doimiy aholi soniga qarab, ishlab 
chiqarish, xizmat ko‘ rsatish tarmoqlarini, o‘quv yurtlarini tashkil qilishni rejalashtirish 
mumkin. Mavjud aholi sonini, ularni oziq-ovqat va boshqa tovarlar bilan ta’minlashda, 
transport tarmoqlarini rivojlantirishda foydalanish mumkin bo‘ladi. 
Albatta aholi soni muhim ko‘rsatkich bo‘lib, boshqa juda ko‘p iqtisodiy – 
ijtimoiy ko‘rsatkichlarni hisoblashda qo‘llaniladi. Masalan, oliy va o‘rta maxsus o‘quv 
yurtlarining, kasalxonalarning mavjudligi, har 1000 kishiga oliy, o‘rta maxsus 
ma’lumotli mutaxassislarning to‘g‘ri kelishi va hokazo. Lekin aholi soni ko‘pincha yil 
boshidagi sanaga yoki ma’lum davrlarga beriladi. Statistik ma’lumotlar ma’lum 
davrlarga hisoblangani uchun, aholining o‘rtacha soni asosida aniqlanadi. Aholining 
o‘rtacha soni ma’lumotlar qanday bo‘lishiga qarab, bir necha usullarda aniqlanishi 
mumkin. 
I. Agarda faqat aholi sonining ikki davrga ma’lumotlari mavjud bo‘lsa, u holda 
aholining o‘rtacha soni oddiy arifmetik o‘rtacha formulasi bo‘yicha hisoblanadi. 
Masalan, O‘zbekiston aholisi 2016 yil boshiga 31575,3 ming kishi, 2017 yil boshiga 
esa 32120,5 ming kishini tashkil etgan. Demak, Respublika aholisining 2016 yilda 
o‘rtacha sonini topish uchun 
9
,
31847
2
5
,
32120
3
,
31575



А
ming kishi bo‘lgan. 
II. Agar aholi soni har oy boshiga berilgan bo‘lsa, bunda aholining o‘rtacha 
sonini xronologik usul bilan aniqlanadi. 
1
2
......
2
3
2
1






n
Аn
А
А
А
A
Masalan, mazkur tumanda aholi soni bo‘yicha qo‘yidagi ma’lumotlar mavjud: 
San
al
ar
1.
01
20
_ 
yi
l 
1.
02
1.
03
1.
04
1.
05
1.
06
1.
07
1.
08
1.
09
1.
10
1.1
1 
1.1
2 
1.
01
20
_ 
yi
l 
A
ho
li
so
ni
mi
ng
k
is
hi
12
0,0
12
0,5
12
0,8
12
1,0
12
0,4
11
9,6
12
0,4
12
1,2
12
1,8
12
2,0
12
2,6
12
2,4
12
3,0

---

149 
киши
минг
А
.
2
,
121
1
13
2
123
4
,
122
6
,
122
122
8
,
121
2
,
121
4
,
120
6
,
119
4
,
120
121
8
.
120
5
,
120
2
120
















III. Agarda aholi soni to‘g‘risidagi ma’lumotlar ma’lum davr mobaynida teng 
bo‘lmagan intervallarda ma’lum bo‘lsa, unda aholining o‘rtacha soni o‘rtacha tortilgan 
arifmetik tarzda hisoblanadi. 




t
t
A
A
; bu yerda t vaqt oralig‘i. 
Masalan: Aholi soni 2017 yil 1 yanvarga 

120,0 ming kishi, 1 mayga 

120,4 
ming kishi, 1 avgustga 

121,2 ming kishi va 2018 yil 1 yanvarga 

123,0 ming kishi 
bo‘lsin. Bunday ma’lumotlar bilan aholining o‘rtacha soni qo‘yidagicha hisoblanadi: 

А
2
4
,
120
0
,
120 
= 120,2 ming kishi; davr muddati = 4 oy; 
Shunday tarzda boshqa oylar bo‘yicha ham aniqlaymiz. 
O‘rtacha aholi soni: 

А
5
3
4
)
5
1
,
122
(
)
3
8
,
120
(
)
4
2
,
120
(







= 
12
77
.
1453
= 121, ming kishi.