Samarqand iqtisodiyot va servis instituti hudayberdiev umar

7.5. Ko‘p omilli korrelyatsiya to‘g‘risida tushuncha 
Ko‘p omilli korrelyatsiya deb, natijaviy belgining bir qancha omil belgilarga 
bog‘liqligini statistik jixatdan o‘rganishga aytiladi. 
Ko‘p omilli korrelyatsion taxlilning asosiy vazifasi ikki yoki undan ko‘p 
omillarning ta’sirini o‘zgaruvchan belgi qiymatini aniqlashga qaratilgan. 
Ko‘p omilli korrelyatsion bog‘lanishlar tenglamasining tuzilishi quyidagi 

---

95 
bosqichlarni o‘z ichiga oladi. 
1 - bosqich: bog‘lanishlar tenglamasini tanlash; 
2 - bosqich: omillar - argumentlarini tanlash; 
3 - bosqich: aralash bulmagan baxolashlarni aniqlash uchun zarur bo’ladigan 
kuzatishlar sonini aniqlash. 
p o‘zgaruvchan chiziqli regressiya tenglamasi quyidagi ko‘rinishga ega: 
У
= a
0
 + a
1
x
1
 + a
2
x
2 
+ … + a
n
x
n
 
Bu yerda: u - x
1
, x
2
,… x
n
+ argumentlarga mos keladigan o‘rtacha qiymati. 
a
0
 , a
1
 , … a
n
  lar - noma’lum parametrlar.
Iqtisodiy hodisalar murakkab bo‘lganligi sababli, iqtisodiy ko‘rsatkichlarni 
o‘rganganda ko‘p omilli korrelyatsiyadan foydalaniladi. Ko‘p omilli korrelyatsiya 
hozircha ayniqsa, iqtisodiy ko‘rsatkichlarni tahlil qilganda ilmiy ishlarda ko‘p 
qo‘llanmoqda. Misol: Xudayberdiyev Umar 1972-1973 yillarda iqtisod fanlari 
nomzodlik dissertatsiyasiga non ishlab chiqarish kombinati umumiy foyda – 
rentabellik ko‘rsatkichiga asosiy vositalarning foydalanish samaradorligi (X
2
) aylanma 
mablag‘lar aylanuvchanligi (X
4
) hamda sotilgan mahsulotning 1 so‘miga to‘g‘ri 
keladigan harajatlar (X
5
) omillarini tanlab olib ko‘p omilli korrelyatsion matematik 
model taklif qilgan. Bunda barcha omillarning natijaviy ko‘rsatkichiga ta’sirining 
korrelyatsiya koeffitsiyenti R = 0,952 bo‘lgan.
U yillarda barcha hisob-kitoblar qo‘lda oylab bajarilar edi. Hozirgi paytda 
matematik dastur ishlab chiqilgan bo‘lib omillar va natijalar o‘rtasidagi bog‘lanishlar 
ko‘p omilli korrelyatsiya usulida zamonaviy kompyuterlarida bir necha soatlarda 
bajariladi.
Samarqand iqtisodiyot va servis instituti huzuridagi ixtisoslashgan Kengashda 
nomzodlik dissertatsiyasini 2010 yilda yoqlagan Sharipov To’lqin avtoreferatining 14-
15 betlarida Samarqand viloyatida umumiy ovqatlanish chakana tovar aylanmasining 
o‘zgarishiga ta’sir etishi mumkin bo‘lgan 7 ta omil tanlab olingan. Ularning har biri 
o‘rtasidagi bog‘lanish va omillarning natijaviy ko‘rsatkichga ta’siri o‘rganilib quyidagi 
matematik model yaratilgan: 
у = 24045,48+0,02X
1
-216,96 X
7
+59,67X
5
-141,64X
3