Samarqand iqtisodiyot va servis instituti u. Xudayberdiev, A. N. Xoliqulov, S. A. Babanazarova

5.7. O‘zgaruvchanlik ko‘rsatkichlari va ularning hisoblanishi 
O‘rtacha miqdorlar to‘plamning umumiy jihatlarini ifodalab 
bersada, bu to‘plamga kiruvchi alohida miqdorlar o‘rtachadan qanchalik 
farq qilishini ko‘rsatmaydi. To‘plam bo‘yicha hisoblangan o‘rtachadan 
uni tashkil etuvchi alohida miqdorlar farqi kichik bo‘lsa, bu hisoblangan 
o‘rtacha haqiqiy, real bo‘ladi. Aksincha o‘rtacha va alohida miqdorlar 
o‘rtasidagi farq juda katta bo‘lsa, bu hisoblangan o‘rtacha ishonchsiz, 
xodisa o‘zgarishini real ifodalamaydigan bo‘ladi. 
O‘zgaruvchan belgining farqlarini (tebranishini) aniqlash ijtimoiy-
iqtisodiy xodisalarni o‘rganishda muhim ahamiyatga ega. O‘zgaruvchan 
ko‘rsatkichlar natijasida to‘plamning bir xilligini, ularning o‘zaro 
bog‘liqligini, o‘rtacha miqdorning turg‘unligini ( tipik ekanligini) 
aniqlash mumkin. 
 
O‘zgaruvchanlik ko‘rsatkichlari quyidagilardan iborat: 
t
T/r 
Ko‘rsatkichlar 
Ishora 
Hisoblash tartibi 
oddiy qatorda vaznli qatorda 
1 
O‘zgaruvchanlik 
ko‘lami (kenglik) 
R 
R = Xmax - Xmin 
2
2 
O‘rta chiziqli (mutloq) 
tafovut. 
−
d
𝑑̅
=
∑(𝑥 − 𝑥̅)
𝑛
𝑑̅
=
∑(𝑥 − 𝑥̅)𝑓
∑𝑓
3 
O‘rta kvadrat 
chetlanish (dispersiya) 
σ
2
σ
2
=
∑(𝑥−𝑥̅)
2
𝑛
σ
2
=
∑(𝑥−𝑥̅)
2
𝑓
∑𝑓
4 
O‘rta kvadratik 
chetlanish 
Σ 
σ =√
∑(𝑥−𝑥)
̅̅̅
2
𝑛
σ= √
∑(𝑥−𝑥̅)
2
𝑓
∑𝑓
5 
5 
O‘zgaruvchanlik 
koeffitsiyenti. 
V 
𝑉 =
σ ∗ 100
𝑥̅
Statistikada variatsiya deyilganda to‘plam birliklari o‘rtasidagi 

---

78 
farqlar, chetlanishlar ya’ni biri-biridan o‘zgaruvchanligi tushiniladi. 
O‘zgaruvchanlik ko‘lami (R- ba’zi kitoblarda variatsion kenglik) 
deyilganda o‘rganilayotgan belgining eng katta va eng kichik miqdorlari 
o‘rtasidagi farq tushuniladi.