Samarqand iqtisodiyot va servis instituti u. Xudayberdiev, A. N. Xoliqulov, S. A. Babanazarova

Mavjud aholi deb ro‘yxatga olish vaqtida (paytda) shu joyda 
bo‘lgan aholi soniga aytiladi. Lekin aholini ro‘yxatga olish paytida 
mazkur aholi punktidan boshqa joylarga vaqtinchalik turli sabablar bilan 
ketganlar
(6 oydan ozroq muddatga) bo‘lishi mumkin. Bunday aholilar 
vaqtinchalik yo‘qlar deyiladi va ro‘yxatga olishda ular shu punkt doimiy 
aholi soniga qo‘shiladi. Xuddi shunday aholini ro‘yxatga olishda, 
mazkur punktda vaqtinchalik bo‘lib turganlar ham bo‘lishi mumkin 

---

167 
(xizmat safarida, mehmonda va boshqa sabablar bilan). Ular ro‘yxatga 
olishda bor bo‘lib, mavjud aholi soniga qo‘shiladi, lekin shu punktda 
doimiy yashaydigan aholi soniga qo‘shilmaydi. 
Doimiy aholi deganda aholi punkitida doimiy yashaydigan (6 
oydan ko‘proq muddat yashaydigan) aholi soni tushuniladi. Demak, 
aholi ro‘yxatini olayotgan paytida, doimiy yashaydigan aholining 
ma’lum qismi, ushbu punktda vaqtinchalik yo‘q bo‘lishi mumkin. Shu 
vaqtning o‘zida ushbu punktda ro‘yxatga olish paytida vaqtincha 
yashayotganlar ham bo‘lishi mumkin. 
Mavjud aholiga (MA) ro‘yxatga olish paytida ushbu punktda 
vaqtincha yo‘q (VY) aholi sonini qo‘shib, bu punktda vaqtincha 
bo‘lganlar (VB) sonini chiqarib tashlasak, shu punktda doimiy 
yashaydigan (DYA) aholi sonini aniqlaymiz: 
DYA = MA + VY – VB. 
Statistika bo‘yicha aniqlangan, doimiy yashovchi va mavjud aholi 
sonlari xalq xo‘jaligi tarmoqlarini joylashtirish va rivojlantirish 
istiqbollarini belgilashda, hamda aholi harakati sabablarini (ayniqsa 
vaqtincha yo‘qlar va vaqtincha bo‘lganlar soni) o‘rganishda katta 
ahamiyatga ega. Hududdagi doimiy aholi soniga qarab, ishlab chiqarish, 
xizmat ko‘ rsatish tarmoqlarini, o‘quv yurtlarini tashkil qilishni 
rejalashtirish mumkin. Mavjud aholi sonini, ularni oziq-ovqat va boshqa 
tovarlar bilan ta’minlashda, transport tarmoqlarini rivojlantirishda 
foydalanish mumkin bo‘ladi. 
Albatta aholi soni muhim ko‘rsatkich bo‘lib, boshqa juda ko‘p 
iqtisodiy – ijtimoiy ko‘rsatkichlarni hisoblashda qo‘llaniladi. Masalan, 
oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlarining, kasalxonalarning mavjudligi, 
har 1000 kishiga oliy, o‘rta maxsus ma’lumotli mutaxassislarning to‘g‘ri 
kelishi va hokazo. Lekin aholi soni ko‘pincha yil boshidagi sanaga yoki 
ma’lum davrlarga beriladi. Statistik ma’lumotlar ma’lum davrlarga 
hisoblangani uchun, aholining o‘rtacha soni asosida aniqlanadi. 
Aholining o‘rtacha soni ma’lumotlar qanday bo‘lishiga qarab, bir necha 
usullarda aniqlanishi mumkin. 
I. Agarda faqat aholi sonining ikki davrga ma’lumotlari mavjud 
bo‘lsa, u holda aholining o‘rtacha soni oddiy arifmetik o‘rtacha 
formulasi bo‘yicha hisoblanadi. Masalan, O‘zbekiston aholisi 2020 yil 
boshiga 33255,5 ming kishi, 2021 yil boshiga esa 34558,9 ming kishini 
tashkil etgan. Demak, Respublika aholisining 2020 yilda o‘rtacha sonini 
topish uchun 

---

168 
2
,
33907
2
9
,
34558
5
,
33255
=
+
=
А
ming kishi bo‘lgan. 
II. Agar aholi soni har oy boshiga berilgan bo‘lsa, bunda aholining 
o‘rtacha sonini xronologik usul bilan aniqlanadi. 
1
2
......
2
3
2
1
−
+
+
+
+
=
n
Аn
А
А
А
A
Masalan, mazkur tumanda aholi soni bo‘yicha qo‘yidagi ma’lumotlar 
mavjud: 
Sanalar 1.01. 
20
1.02 1.03 1.04 1.05 1.06 1.07 1.08 1.09 1.10 1.11 1.12 1.01.21 
Aholi 
soni 
ming 
kishi 
120,0 120,5 120,8 121,0 120,4 119,6 120,4 121,2 121,8 122,0 122,6 122,4 123,0 
киши
минг
А
.
2
,
121
1
13
2
123
4
,
122
6
,
122
122
8
,
121
2
,
121
4
,
120
6
,
119
4
,
120
121
8
.
120
5
,
120
2
120
=
=
−
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
=
III. Agarda aholi soni to‘g‘risidagi ma’lumotlar ma’lum davr 
mobaynida teng bo‘lmagan intervallarda ma’lum bo‘lsa, unda aholining 
o‘rtacha soni o‘rtacha tortilgan arifmetik tarzda hisoblanadi. 



=
t
t
A
A
; bu yerda t vaqt oralig‘i. 
Masalan: Aholi soni 2020 yil 1 yanvarga 
→
120,0 ming kishi, 1 
mayga 
→
120,4 ming kishi, 1 avgustga 
→
121,2 ming kishi va 2021 yil 
1 yanvarga 
→
123,0 ming kishi bo‘lsin. Bunday ma’lumotlar bilan 
aholining o‘rtacha soni qo‘yidagicha hisoblanadi: 
=
А
2
4
,
120
0
,
120
+
= 120,2 ming kishi; davr muddati = 4 oy; 
Shunday tarzda boshqa oylar bo‘yicha ham aniqlaymiz. 
O‘rtacha aholi soni: 

---

169 
1
,
121
12
77
.
1453
5
3
4
)
5
1
,
122
(
)
3
8
,
120
(
)
4
2
,
120
(
=
=
+
+

+

+

=
A
121,1 ming kishi bo`lar ekan.