Samarqand veterinariya medisinasiinstituti iqtisodiyot va agrotexnologiya fakulteti
Download 0.7 Mb. Pdf ko'rish
|
KURS ISHI-Sadinov Javlon - 405-guruh
- Bu sahifa navigatsiya:
- 2.2. Mehnat resurslari va ular bilan fermer xo’jaliklarining ta’minlanganlik holati tahlili
- 2.2.1-jadval
- 2.3. Moddiy-texnika resurslari va ular bilan ta’minlanganlik
- 2.3.1-jadval Samarqand viloyatidagi fermer xo’jaliklarida mavjud qishloq xo’jalik texnikalari holati (2018 y.)*
|
2.1.1-jadval
Jami yer Jami qishloq № Yer kategoriyalari maydoniga xo'jalik yerlariga ga
nisbatan nisbatan
Umumiy yer maydoni 17111,0 100,00
x 1 Ekin yeri 8773,3 51,15
58,56 - suvli 7479,9 43,61
49,93 - lalmi 1293,4 7,54
8,63 2 Ko’p yillik daraxtzorlar 5568,4 32,47
37,17 - Bog’lar 2230,7 13,01
14,89 - Tokzor 3127,1 18,23
20,87 - Tutzor 191,0 1,11
1,27 - boshqa ko’p yillik o’simliklar 19,6 0,114
0,13 3 Bo’z yerlar 771,9 4,50
5,15 4 jami qishloq xo’jalik yerlari 14981,5 87,35
100,0 - sh.j terakzorlar 40,0 0,23
0,27 *Manba: Kattaqo’rg’on tumani qishloq va suv xo’jaligi bo’limi ma’lumotlari.
qishloq xo’jaligi yer maydoni 17111,0 ga bo’lib, uning ekin maydoni 8773,3 gektar bo’lgan. Tuman fermer xo’jaliklari ixtiyorida sug’oriladigan – 7479,9 ga va lalmi – 1293,4 ga yer maydoni mavjud. Tuman yer resurslarini sug’orish maqsadida foydalanib kelinayotgan yer resurslari uchun sarflangan suv resurslari miqdorida o’zgarish kuzatilgan.
2.2. Mehnat resurslari va ular bilan fermer xo’jaliklarining ta’minlanganlik holati tahlili
Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarish samaradorligi mehnat resurslarining miqdoriga, tarkibiga, malakasiga va ulardan foydalanish samaradorligiga bog’liq. Qishloq xo’jaligida mehnat resurslariga mehnatga yaroqli erkaklar -16 dan 60 yoshgacha, ayollar -16 dan 54 yoshgacha, shuningdek qishloq joyda yashovchi o’smirlar va nafaqaxo’rlar kiradi. Qishloq xo’jaligi korxonalarida mehnat resurslari tarkibiga: 1. Doimiy; 2. Mavsumiy;
3. Vaqtinchalik ishchilar, shuningdek, shtatda turuvchi; 4. O’smirlar; 5. Nafaqaxo’rlar kiradilar. Shu jumladan: 1. Doimiy ishchilarga - muddatsiz ishga qabul qilinganlar; 2. Mavsumiy ishchilar - 6 oygacha muddatga qabul qilinganlar;
9 3. Vaqtinchalik ishchilarga - 2 oygacha muddatga qabul qilinganlar kiritiladi.
Korxonalarning mehnat resurslaridan tashqari ba’zi hollarda qishloq xo’jaligida (mavsumiy ishlarda) mehnat shartnomasi asosida chetdan jalb qilinganlar mehnatidan ham foydalaniladi, shu jumladan yollanma ishchilar ham. Qishloq xo’jalikda mehnat resurslarining shakllanish va foydalanishning asosiy xususiyatlari quyidagilar:
1.Biologik ishlab chiqarish vositalari, tirik organizmlar - tuproq, o’simlik, hayvonlarni rivojlantirish uchun qulay sharoitlar yaratish uchun xodimlar mehnati mazmunining yo’naltirilganligi.
2.Mehnat resurslaridan foydalanishning samaradorligi tabiiy, xususan, yerning umumdorligi va ob-havo iqlim sharoitlariga bog’liq.
3.Ko’p xodimlarning bir qancha mehnat vazifalarini bajarishi. 4.Ishlab chiqarish jarayonida yer, mollar va boshqa resurslarning mustaqil emasligi.
5.Mehnat jarayonlarining o’z-o’zini boshqarishi. 6.Xodimlar daromadining o’simlikchilikda va chorvachilikda pirovard iqtisodiy natijalarga bog’liqligi.
7.Xodimlar daromadining faqat ijtimoiy xo’jalikda emas, balkiy shaxsiy dehqon xo’jaligida ham qo’llanilishi.
2018 yilda 2016 № Ko’rsatkichlar
Yillar yilga nisbatan
o’zgarish
2016 2017 2018
+/- % 1 Mavjud aholi soni 316836 320955 324807 7970 102,5 2 Mehnatga layoqatli aholi 168644 169047 172021 3377 102,0
53,2 52,0
53,0 -0,2
3 Band aholi 115432 117044 119207 3775 103,3
salmog’i, % 36,4 36,0
36,7 0,3
4 Fermer xo’jaliklari a’zolari 9933 5142
5433 -4500
54,7
salmog’i, % 3,1 1,6
1,7 -1,4
5 Sh.j.: xotin-qizlar 5264 1208
1547 -3717
29,4
salmog’i, % 53,0 22,2
28,5 -24,5
6 Doimiy ishchilar 2932 4709
4855 1923
165,6
salmog’i, % 29,5 86,7
89,4 59,9
7 Yollanma ishchilar 7001 433
578 -6423
8,3
salmog’i, % 70,5 8,0
10,6 -59,9
8 Rahbar xodimlar 617 1386
1422 805
2,3 m
salmog’i, % 6,2 25,5
26,2 20
*Manba: Kattaqo’rg’on tumani Statistika bo’limi ma’lumotlari
2.2.1-jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, Kattaqo’rg’on tumanida 2018 yilda
324807 kishi mavjud bo’lib, 2016 yilga nisbatan 7970 kishi yoki 2,5%ga oshgan.
10 Tumanda mehnatga layoqatli aholi 2,0%ga, band aholi 3,3%ga doimiy sihchilar 65,6%ga va rahbar xodimlar soni 2,3 martaga oshgan.
Qishloq xo’jaligining moddiy-texnika bazasini mustahkamalsh maqsadida kimyoviy vositalarni, jumladan, mineral o’g’itlarni sotib olishga alohida etibor berilmoqda. Chunki ular tuproq unumdorligini oshirib, ekinlar hosildorligi yuksalishini, yavvoyi o’tlar hamda zararkunandalarni ozaytirib, mehnat va mablag’sarflarini kamaytiradi, mahsulotning sifati yahshilanadi.
Qishloq xo’jaligining moddiy-texnika bazasi ishlab chiqarish jarayonidagi faoliyatga ko’ra, mehnat predmetlari hamda mehnat vositalariga bo’linadi. Iqtisodiyotning turli tarmoqlarida yaratilib, qishloq xo’jaligi mahsulotlari yetishtirishda inson mehnati yordamida ishlab chiqarish jarayonida bir marta qatnashib, o’z shakllarini to’liq o’zgartiradigan predmetlar tarmoqning mehnat predmetlarini tashkil etadi. Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarish fondlarining muhim qismini aylanma fondler tashkil etadi.
Samarqand viloyati fermer xo’jaliklarida mavjud texnikalar soni tahlillar davomida o’rganildi (2.3.1-jadval).
Samarqand viloyatidagi fermer xo’jaliklarida mavjud qishloq xo’jalik texnikalari holati (2018 y.)*
Jami
Shundan, soni
o’rim-
№
Tumanlar texnikalar
chopiq
Transport
yig’im
soni traktori
texnika
texnikalari
kombaynlari
1
Bulung’ur 310
2 157
18 133
2
Jomboy 525 131
120 9 265 3
Ishtixon 1505 255
122 9 1119 4
Kattaqo’rg’on 1916 275
81 11
1549 5
Narpay 1985
419 105
2 1459
6
Nurobod 302 30
44 21
207 7
Oqdaryo 901
190 86
8 617
8
Pastdarg’om 850 235
137 19
459 9
Paxtachi 1991
261 127
5 1598
10
Payariq 1415 374
233 15
793
11 Samarqand
163
77 3
83 12
Tayloq
213
97 1 115 13
Urgut 160 21
92 2 45 14
Qo’shrobot 273
16 5 252
Jami 12509 2193
1494 128
8694 *Manba: O’zbekiston Respublikasi Fermerlar Kengashi Samarqand viloyati filiali ma’lumotlari.
11
2.3.1-jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, Samarqand viloyati fermer xo’jaliklari ixtiyorida jami 12509 dona texnika mavjud bo’lib, ularning 2193 donasi – chopiq traktorlari, 1494 donasi – transport texnikalari, 128 donasi – o’rim-yig’im kombaynlari va 8694 donasi – boshqa texnikalardir. Viloyat tumanlari ichida eng ko’p texnikaga ega tuman, bu Paxtachi tumani hisoblanadi – 1991 dona. Qo’shrabot tumanida mavjud texnikalar soni 273 tani tashkil etmoqda.
12 3. Fermer xujaligi faoliyatini diversifikasiyalashning xuquqiy va iqtisodiy asoslari
Fermer xo‘jaliklarining barqarorligi va ular faoliyatining samaradorligi respublikamiz qishloq xo‘jaligi rivojlanishining muhim shartlaridan hisoblanadi. Mamlakat iqtisodiyoti, shu jumladan, qishloq xo‘jaligini isloh qilish, modernizatsiyalash va uning tarkibiy tuzilishlarini diversifikatsiyalash ushbu tarmoqlarda zamonaviy ko‘rinishdagi va har tomonlama raqobatga chidamli faoliyat sub'ektlarini rivojlanishiga asos bo‘lib xizmat qilishini hayotning o‘zi ko‘rsatmoqda. Shuni e'tiborga olgan holda, o‘tgan davr mobaynida iqtisodiyot va qishloq xo‘jaligini erkinlashtirish, modernizatsiyalash va diversifikatsiyalash borasida ishonchli tizim va mexanizmlar shakllantirildi. Bular esa o‘z navbatida, respublikamiz iqtisodiyotini yanada barqarorlashtirish, har xil iqtisodiy-ijtimoiy tahdidlarni samarali hal qilish imkonini bermoqda.
Bugungi kunda mamlakatimizni, avvalo, iqtisodiyotimizni isloh etish, erkinlashtirish va modernizatsiya qilish, uning tarkibiy tuzilishini diversifikatsiya qilish borasida amalga oshirilayotgan, har tomonlama asosli va chuqur o‘ylangan siyosat bizni inqirozlar va boshqa tahdidlarning salbiy ta'sirlaridan himoya qiladigan kuchli to‘siq, aytish mumkinki, mustahkam va ishonchli himoya vositasini yaratdi. Respublikamizda qio‘lq xo‘jaligi faoliyatini diversifikatsiyalash, ularni faoliyatiga zamonaviy texnologiyalarni jalb etish bo‘yicha yetarli darajada ilmiy, iqtisodiy, huquqiy va tashkiliy asoslar yaratilgan.
Bu borada tadbirlar ko‘lami O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2009 yil 15 maydagi ―Tadbirkorlik faoliyatini yanada qo‘llab-quvvatlash va rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risidagi qarorida keltirilgan vazifalar bilan kengaytirildi. Bu me'yoriy hujjatlarga muvofiq mamlakat iqtisodiyoti va qishloq xo‘jaligida yanada qulay biznes-muhit yaratish, xususiy mulkchilikning ustuvorligini mustahkamlashga yo‘naltirilgan qonun hujjatlarini takomillashtirish va bu borada ishonchli kafolatlarni ta'minlash,tadbirkorlikka ko‘proq erkinlik berish, davlatning boshqaruv funsiyalari va ruxsat beruvchi normalarni qisqartirish, byurokratik to‘siq va g‘ovlarni olib tashlash, kichik biznes sub'ektlarining moliya-kredit va xomashyo resurslaridan, ular ishlab chiqaradigan mahsulotlarga davlat buyurtmalari berilishidan keng foydalanishini ta'minlaydigan bozor vositalari va mexanizmlarini tadbiq etishni yo‘lga qo‘yish amalga oshirilmoqda. Ushbu tadbirlar pirovardida fermer xo‘jaliklari ishlab chiqarish faoliyati turlarini kengayishiga hamda qo‘shimcha faoliyat turlarini tashkil qilinishiga olib kelmoqda.
Bu siyosatni amalga oshirish mamlakatimiz mahsulotlarining tashqi va ichki bozorlarda raqobatbardoshligini oshirish, iqtisodiy va ijtimoiy muammolarni hal etish, shuningdek iqtisodiyot barcha tarmokdarida ishlab chiqarishning barqaror o‘sishini ta'minlashga dastak bo‘ladi.
Qishloq xo‘jaligidagi islohotlarni chuqurlashtirish, sohaning moddiy-texnik bazasini mustahkamlash, eng muhimi, qishloq xo‘jaligi iqtisodiyotini yuksaltirish,
13 yurtimizni obod etish yo‘lida tobora hal qiluvchi kuchga aylanib borayotgan fermerlik harakatining samarasini yanada oshirish maqsadida yirik ko‘lamdagi ishlar amalga oshirilmoqda.
Maqbullashtirish jarayonida fermer xo‘jaliklari o‘zini zarur texnika, aylanma mablag‘lari bilan ta'minlash, kredit qobiliyatiga ega bo‘lish, eng asosiysi – o‘z xarajatlarini qoplash va foyda topib ishlash, fermer xo‘jaligi daromadini oshirishni ishonchli asosga aylantirishga alohida e'tibor qaratildi.
Fermer xo‘jaliklarining salohiyatini oshirilishi, moliyaviy-iqtisodiy barqarorligi ta'minlanishi natijasida ular tomonidan yetishtirilayotgan qishloq xo‘jaligi ekinlari hosildorligini, chorvachilikda mahsuldorlikni oshirish, mahsulot sifatini yaxshilash va assortimentini ko‘paytirish bo‘yicha imkoniyatlari yanada oshmoqda.
Diversifikatsiya korxona (birlashma)larning faoliyat sohalari va ishlab chiqarilgan mahsulotlari turlarining kengayishi, yangilanib turishidir. Diversifikatsiya
– bir-biri bilan texnologik jihatdan bog‘liq bo‘lmagan ishlab chiqarish turlarini bir vaqtda rivojlanishi va mahsulot turlarining ko‘payishidir 2 . Qishloq xo‘jaligida ko‘p tarmoqli fermer xo‘jaliklarini tashkil etish ishlab chiqarishni diversifikatsiyalash mexanizmlaridan biridir. Buning uchun ko‘p tarmoqli xo‘jalik faoliyatida fermer xo‘jaligining oladigan foydasi miqdorini oshirish esa - mavjud yer va suv resurslaridan foydalanishda zamonaviy agrotexnologiyalarni joriy etish, ilg‘or tajribalar, agrar ilm-fani yutuqlariga tayanish, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini qayta ishlash, saqlash, tashish va boshqa xizmatlar ko‘rsatish sohalariga investitsiyalar jalb qilish evaziga amalga oshiriladi.
Yuqorida keltirilgan ma'lumotlardan shuni tushunish mumkinki, hozirgi tez rivojlanayotgan bozor iqtisodi sharoitida fermer xo‘jaliklarini faoliyat sohalarini kengaytirish, ularni zamonaviy texnika va texnologiyalar bilan ta'minlash hamda qishloq xo‘jaligida qulay investitsion muhitni yaratish o‘z-o‘zini taqazo etuvchi omillar hisoblanadi.
Zeroki, qishloq xo‘jaliklarini diversifikatsiyalash va ustuvor yo‘nalishlarni moliyaviy mablag‘lar bilan ta'minlash, ularni barqaror rivojlanishiga bevosita ta'sir etuvchi omillardan sanaladi. Shu bois, qishloq xo‘jaliginii diversifikatsiyalashning ustuvor dolzarb vazifalardan biri hisoblanadi.
Ma'lumki, mulkiy munosabatlarni rivojlanishi natijasida agrar sohada ustuvor yo‘nalish sifatida fermer xo‘jaliklarini barqaror iqtisodiy rivojlanishi mamlakatimiz qishloq xo‘jaligida asosan 4 ta yirik muxim vazifalarni xar qilinishida asosiy axamiyat kasb etadi.Bunda:
birinchidan tarmoqda mahsulotni yetishtirish, tayyorlash, qayta ishlash, sotish va xizmat ko‘rsatish bo‘yicha ishlab chiqarish va bozor infratuzilmasini rivojlantirish; ikkinchidan fermer xo‘jaliklarini ma'lum turdagi qishloq xo‘jalik mahsulotlarini yetishtirishga ixtisoslashtirish va ekinlar tarkibini maqbul
joylashtirish;
2 Graham Kenny. Diversification Strategy How to grow a business by diversifying successfully. 2009
14 uchinchidan, agrosanoat tarmoqlari o‘rtasidagi ishlab chiqarish iqtisodiy munosabat fermer xo‘jaliklarida xo‘jaliklararo kooperatsiya va agrosanoat interratsiya tizimini rivojlantirish;
rivojlantirish imkoniyati yaratiladi.
Respublikamiz qishloq xo‘jaligida iqtisodiy islohotlar va uni chuqurlashtirish jarayonida tarmoq ishlab chiqarishida tarkibiy o‘zgarishlarni amalga oshirish orqali turli mulkchilik va xo‘jalik yuritish shakllari teng sharoitda faoliyat ko‘rsatishning tashkiliy, huquqiy va iqtisodiy asoslarini yaratish va ular faoliyatining bir maqsadga yo‘naltirishga alohida e'tibor berilmoqda. Natijada tarmoqda boshqaruv, mulkchilik va xo‘jalik yuritish shakllari, ekinlar tizimi, ishlab chiqarish va iqtisodiy munosabatlar tubdan o‘zgardi. Turli xo‘jalik yuritish shakllari amaliyotda sinalib, ular orasida avvalo shirkat, fermer va dehqon xo‘jaliklari istiqbolli deb topilib, keyinchalik fermer xo‘jaliklari rivojlanishiga ustuvor yo‘nalish berilib, ularga o‘zaro raqobat va teng huquqli faoliyat yuritishning asoslari yaratildi. Ushbu islohotlarning samarasi o‘laroq, hozirgi kunda mamlakatimizda yetishtirilayotgan yalpi qishloq xo‘jaligi mahsulotining 99 foizi xususiy sektor hissasiga to‘g‘ri kelmoqda. Agrar sohada amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning muvaffaqiyati, turli mulkchilikka asoslangan turli xil xo‘jalik yurituvchi sub'ektlarning shakllanishi ularning o‘zaro tenglik erkinlik tarzda faoliyat ko‘rsatishidadir.
Agrar sohada amalga oshirilgan iqtisodiy islohotlar natijasida qishloqda dehqonning yerga va o‘zi yaratgan mahsulotga egalik hissini oshirishga qaratilgan mulkiy munosabatlar hamda uning mukammal huquqiy asoslari shakllantirildi. O‘tgan davr ichida agrar sohada ko‘p ukladli iqtisodiyot barpo etildi va qishloq xo‘jaligida iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish chora tadbirlarini amalga oshirish ta'minlandi. Agrar sohada mulkiy munosabatlarni rivojlantirish asoslari yaratildi.
Agrar sohada mulkiy munosabatlarni takomillashishi turli xilda vujudga kelgan korxonaning faoliyat ko‘rsatishdagi mustaqilligini belgilab, o‘zlarining rivojlanish dasturlarini o‘zlari ishlab chiqarishi tobora chuqurlashib boradi. Fermer xo‘jaliklari faoliyatini diversifikatsiyalash orqali ularning moliyaviy holati barqarorlashtirilib, mulkchilik munosabatlari takomillashadi. Shu sababli fyermer xo‘jaligi faoliyatini diversifikatsiyalash uchun qo‘yidagilarni bilish zarur:
fermer xo‘jaligi faoliyatini diversifikatsiyalashning tashkiliy- huquqiy asoslarini; chet el amaliy tajribalari, ishga yangicha va ijodiy yondoshish, tashabbuskorlik va tadbirkorlikni rag‘batlantirish yo‘llarini;
O‘zbekistonda fermer xo‘jaliklari faoliyatini diversifikatsiyalash va uni rivojlantirish yo‘nalishlarini;
fermer xo‘jaligi faoliyatini diversifikatsiyalash strategiyasini; mehnat resurslaridan foydalanish samaradorligini oshirishda diversifikatsiyalashning ahamiyatini;
asosiy tarmoq bilan bog‘liq bo‘lmagan sohalarda qo‘shimcha tarmoqni tashkil etish yo‘nalishlarini;
15
asosiy tarmoq bilan bog‘liq bo‘lmagan sohalarda qo‘shimcha tarmoqni tashkil etish yo‘nalishlarini;
fermer xo‘jaliklarida noqishloq xo‘jalik faoliyatlarini rivojlantirishni; diversifikatsiyalangan fermer xo‘jaliklarida yangi va resurstejamkor texnologiyalarni qo‘llashni;
diversifikatsiyalangan fermer xo‘jaliklarida zamonaviy boshqaruv usullaridan foydalanishni;
faoliyati diversifikatsiyalangan fermer xo‘jaliklari moliyaviy faoliyatini tahlil qilishni. Tahlil etilayotgan davrda poliz, uzum, sabzavot va mevaning tannarxi 4,4; 3,6 va 4,4 martaga, go’shtniki – 3,8 martaga, pilla 3,8 marta, g’alla, paxta, tamaki, kartoshkaniki 2,1 dan 3,5 martaga, tuxum va sutniki esa 1,8 dan 3,8 martagacha oshib borgan. Albatta, bu yerda taqqoslash joriy baholarda olib borilgani uchun ham tafovut katta chiqadi. Chunki bu davrda tannarx tarkibiga kiruvchi barcha elementlar va moddalarning qiymatlaridagi keskin o’sishlarning va inflyasiya darajasining salbiy ta’siri seziladi.
Download 0.7 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|