Samarqand veterineriya meditsinasi instituti “Gumanitar fanlar, jismoniy madaniyat va
Download 1.51 Mb. Pdf ko'rish
|
seminar ishlanma
28
nimanidir faraz kiladi, nima xakidadir fikr yuritadi uylaydi. Ongning bu xossasini uning dikkat kabi turi bilan uzaro boglik deb xisoblashadi. Dikkat bilish jarayonlaridan farkli ularok, uzining aloxida mazmuniga ega emas, u barcha bilish jarayonlarining jushkin jixatidir. Dikkat individning xissiy, akliy yoki xarakatlantiruvchi faolligi darajasining oshirilishini talab etadigan ongning yunaltirilganligi va bir narsaga karatilganligidir. Dikkat sezgi, xotira, tafakkur va xarakat jarayonlarida namoyon bulishi mumkin. SHu sababli dikkatni biror narsaga karatish obyektiga boglik xolda kuyidagi shakllarini ajratib kursatadilar: sensor (perseptiv), akliy xarakatlantiruvchi. Xosil bulish va amal kilish xususiyatlariga kura esa dikkatning ikkita asosiy turi mavjud: ixtiyorsiz va ixtiyoriy. Ixtiyorsiz dikkat kishining anglashilgan niyatlari va maksadlaridan mustasno tarzda xosil buladi, ixtiyoriy ongli ravishda boshkarilayotgan va tartibga solinayotgan buladi. Ixtiyoriy dikkat ixtiyorsiz dikkat zamirida paydo buladi. Ixtiyorsiz dikkatning paydo bulishi psixofiziologik va psixik omillar bilan belgilanadi. Kuzatuvchilarning sifati, subyekt uchun yangiligi ixtiyorsiz dikkat paydo bulishidagi asosiy shart xisoblanadi. Ixtiyoriy dikkat shaxs faoliyatida namoyon buladi, uning asosiy vazifasi psixik jarayonlarning kechishini faol boshkarib turishdir. Kishi ixtiyoriy dikkat tufayli xotiradan uzi uchun zarur ma’lumotlarni faol tarzda, tanlab ajratib olishga, muxim va jiddiy narsalarni aloxida ajratib kursatishga, tugri karorlar kabul kilishga, faoliyat jarayoniga paydo buladigan vazifalarni amalga oshirishga layokatli buladi. Dikkat turlicha sifat kurinishlari bilan ta’riflanadi. Dikkatning bu kurinishlarini dikkatning sifati yoki dikkatning xususiyatlari deyiladi. Dikkatning barkarorligi, kuchishi, taksimlanishi va kulami shular jumlasiga kiradi. Dikkatning barkarorligi dikkat karatilgan obyektlarning xususiyatlariga va dikkati yunaltirilgan shaxs faolligiga boglik. Dikkat jalb kilinadigan obyektning uzgaruvchanligi, xarakatchanligi dikkatni uzok vakt mobaynida jalb etishning muxim shartlaridir. Agar obyektning uzi uzgarmaydigan bulsa va uni turli jixatdan urganib bulmasa, u xolda bu obyektga uzok vakt mobaynida dikkatni jalb etish uta mushkul, chunki bir xillik dikkatni susaytirib kuyadi. Obyektning murakkablanishi va shaxsning faolligi dikkatning barkarorligiga olib keladi. Dikkatni kuchishi subyektning bir faoliyatdan ikkinchi faoliyatga, bir obyektdan ikkinchi obyektga, bir xarakatdan ikkinchi xarakatga ataylab utishidan namoyon buladi. Dikkatning kuchirilishida individual farklar mavjud. Ba’zi odamlar bir faoliyatni kurib, ikkinchisini bajarisha oladi, boshkalar uchun bu ancha vakt va kuch –gayrat sarflashga olib keladi. Dikktning kulami idrok etiladigan obyektlarning xusisiyatlariga boglik buladi. Idrok etilayotgan materialni mazmuniga kura guruxlarga ajratish, sistemaga solish dikkat kulami kengayishga kura guruxlarga ajratish, sistemaga solish dikkat kulami kengayisha olib keladi. Dikkatning salbiy jixati xam mavjud. Bu parishonxotirlikdir. Parishonxotirlik dikkatni uzok vakt davomida jadal bir narsaga karatishga layokatsizlikda, dikkatning tez-tez va oson bulinib turishida namoyon buladi. Bundan ish, ukish faoliyati susayishi kelib chikadi. SHuningdek dikkatning xaddan tashkari xarakatchanligi va aksincha xarakatsizligi xam kuzatiladi. Talabalar uz ta’lim faoliyatlarida dikkatlarini tarbiyalab borishlari kerak, bu uz navbatida ukuv samaradorligiga olib keladi. Kishining butun xayoti uning oldiga xamisha jiddiy va kechiktirib bulmaydigan vazifalarni kuchayadi. Atrofdagi olamni tobora chukurrok urganib borishda psixologiyada bilish jarayonlari orasida tafakkur muxim urinda turadi. Tafakkur jiddiy ravishda yangilikni kidirish va ochishda ijtimoiy jixatdan boglik. Alokador psixik jarayondir, uning taxlili sintezi jarayonida vokelikni bevosita va umumlashtirib aks ettirish jarayonidir. Tafakkur amaliy faoliyat asosida xissiy bilishlardan paydo buladi va xissiy bilish chegarasidan ancha tashkariga chikib ketadi. Tafakkur sezgilar va idrok orkali tashki olam bilan bevosita boglanadi va shu tarzda tashki olamni aks ettiradi. Kishi tafakkur jarayonida sezgi, idrok va tasavvur ma’lumotlaridan foydalanar ekan, shuningdek xissiy bilish xam yuz beradi. Kishining tafakkur faoliyati uchun nutk aloxida axamiyat kasb etadi. Bunda inson psixikasi bilan xayvon psixikasi urtasidagi prinsipial fark namoyon buladi. Inson tafakkurini u kanday shaklda amalga oshirmasin, tilsiz amalga oshirib bulmaydi. Xar kanday fikr nutk 29 bilan chambarchas xolda paydo buladi va rivojlanadi. Fikr kanchalik chukur va asosli bulsa, u suzlarda, ogzaki va yozma nutklarda shunchalik anik va yakkol ifodalanadi. Tafakkurning til bilan uzviy boglikligi inson tafakkurining ijtimoiy xam moxiyatini xam anglatadi. Kishining akliy tarakkiyoti insoniyatning ijtimoiy–tarixiy tarakkiyoti davomida xosil bulgan bilimlarni uzlashtirilishi jarayonida mukarrar ravishda amalga oshiriladi, individning olami bilan jarayoni ilmiy bilimlarning tarixiy tarakkiyoti bilan yuzaga kelgan, bevosita ifodalangan, buning natijalarini esa xar bir kishi ta’lim olish davomida uzlashtiradi, bu uz navbatida tafakkurning ijtimoiyligini kursatadi. Tafakkurning kurgazmali xarakat, kurgazmali–obrazli va mavxum (nazariy) turlari mavjud. Tafakkurning individual xususiyatlariga bilish faoliyatining mustakillik, epchillik, fikr tezligi singari sifatlari kiradi, bu xususiyatlar albatta xammada xar xil tarzda kuzatiladi. Savollar 1. Bilish jarayonlari turlari. 2. Sezgi va idrok jarayonlari, ularning xarakteristkalari. 3. Nutk va tafakkur jarayonlarining ijtimoiyligi. 4. Xotira va xayol jarayonlarining uziga xos jixatlari, tarbiyasi. 5. Dikkat jarayonining boshka bilish jarayonlari bilan boglikligi. Download 1.51 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling