Самиси ўқув услубий кенгашида муҳокама этилган Ўук раиси Т. Шарипов Баённома №2022 йил «реал иқтисодиёт»

Такрорлаш учун саволлар:

1. 
   Ҳаражатлар тушунчасини ёритиб беринг.
   
2. 
   Муомала ҳаражатлари тушунчасини айтинг.
   
3. 
   Умумий ҳаражатлар муомала ҳаражатларидан нима билан фарқланади?
   
4. 
   Муомала ҳаражатлари даражси қандай аниқланади?
   
5. 
   Муомала ҳаражатлари даражаси мазмунини тушунтиринг.
   
6. 
   Муомала ҳаражатлари таркиби деганда қандай кўрсаткичларни тушунасиз?
   
7. 
   Муомала ҳаражатларига қандай омиллар таъсир қилади?
   
8. 
   Муомала ҳаражатларига товар айланмасини таъсирини қандай аниқлаймиз?
   
9. 
   Муомала ҳаражатларига баҳо ва ҳар хил тарифлар таъсир қилиш моҳиятини ёритиб беринг.
   
10. 
    Муомала ҳаражатлари таҳлилини вазифалари нималардан иборат?
    
11. 
    Муомала ҳаражатлари таҳлилини ўтказишда қандай кўрсаткичлар ишлатилади?
    
12. 
    Муомала ҳаражатлари умумий ҳажми ва даражаси қандай таҳлил қилинади? Қандай усуллардан фойдаланилади?
    
13. 
    Муомала ҳаражатларини режалаштириш мақсади ва вазифаларини айтинг.
    
14. 
    Муомала ҳаражатларини режалаштириш усулларини айтинг.
    
15. 
    Муомала ҳаражатларини умумий ҳажми қандай режалаштирилади? Қандай усуллардан фойдаланилади?
    
16. 
    Муомала ҳаражатларини моддалари қандай режалаштирилади?
    

5-маъруза.	Умумий овқатланиш корхоналари фойдаси
5.1.	Фойда ва рентабелликнинг моҳияти ва аҳамияти
5.2.	Рентабеллик кўрсаткичлари ва уларга таъсир қилувчи омиллар
5.3.	Фойда ва рентабелликнинг таҳлили
5.4.	Фойда ва рентабелликни режалаштириш ва прогнозлаш

5.1. Фойда ва рентабелликни моҳияти ва аҳамияти

Фойда иқтисодий табиатидан ишлаб чиқариш муносабатлари билан боғлиқ мураккаб иқтисодий ва тарихий категориядир. У келиб чиқиши, йўналтирилиши, хўжалик субъектларини хусусиятларидан ва бошқа меъёрларга қараб таснифланиши ва тавсифланиши зарур.

Бозор иқтисодиёти шароитида максимал фойда олиш, эҳтиёжларни қондириш, хўжалик субъектларини самарадорлигини оширишда тижорий фаолиятни аҳамияти ортиб боради. Фойда ва рентабеллик, бошқа кўрсаткичлар билан бир қаторда, тижорий фаолиятни, унда қатнашаётган ресурсларни самарадорлигини кўрсатувчи кўрсаткичдир. Фойда хўжалик фаолиятининг натижавий кўрсаткичи сифатида намоён бўлади.
Бозор иқтисодиёти шароитида фойда муҳим аҳамият топди. Унинг миқдори корхоналарни ривожланишига жамғариш манбаи сифатида асос солади; мулкдорни мулкини кўпайишини таъминлайди; акциядорларни даромадини (двидендларни ортиши орқали) оширади; корхонани молиявий барқарорлигининг ва тўлов қобилиятини сақлашга имконият яратади ва ниҳоят у савдони ижтимоий-иқтисодий самарадорлигини оширишга имконият яратади.
Фойданинг моҳияти уни иқтисодий табиатидан келиб чиққан ҳолда ёритиладиган бўлса, у қўшимча қийматнинг пулдаги ифодасидир. Иқтисодиётда фойда товар қийматининг (С+V+m) асосий элементларидан бири, яъни «m»-ни англатади. Ушбу назарий асосдан келиб чиқиб, савдо фойдасини савдо фаолиятида яратилган қўшимча қийматнинг пулдаги ифодаси сифатида таърифлаш тўғри бўлади.
Шундай қилиб, фойда умумий овқатланиш фаолияти қийматининг бир элементи, ушбу қийматнинг пулдаги ифодаси бўлиб, товар баҳосининг элементидир. Бу ерда ҳам юқорида келтирилган қийматнинг классик формуласидан (С+V+m) келиб чиқсак фойда - «m»да ифодаланади.
Иқтисодиётга тааллуқли адабиётларда фойдани таърифлашда унга ялпи даромад ва муомала ҳаражатлари ўртасидаги фарқ сифатида қаралиб келинган¹. Юқоридаги таърифда, яъни фойдага ялпи даромад ва муомала ҳаражатларини фарқи деб қаралганда унга тўғри ёндошаяпти деб айтиш қийин. Чунки умумий овқатланиш фаолиятида муомала ҳаражатларидан ташқари унга кирмайдиган, лекин даромад ва товарлар қиймати ҳисобидан қопланадиган бошқа ҳаражатлар ҳам мавжуд.
Бозор иқтисодиёти фойданинг иқтисодий мазмунини ва моҳиятини, уни шаклланишини тубдан ўзгартириб юборди.
Умумий овқатланишда фойда суммада ва даражаси деб аталадиган, рентабеллик кўрсаткичларида ишлатилади. Фойданинг суммаси доимо ҳам солиштириш имкониятини бермайди, шу сабабли уни ижобий кўрсаткичи фойда даражаси ёки рентабеллиги ишлатилади. Ушбу кўрсаткичларни ҳисоблаш усулларини кейинги 5.2-параграфда батафсил изоҳлаймиз.
Рентабеллик ҳар қандай хўжалик субъектининг, жумладан умумий овқатланишнинг жуда муҳим кўрсаткичларидан ҳисобланади. Ушбу кўрсаткичда умумий овқатланиш корхона (шаҳобча)ларини даромади, ҳаражатларини, товар айрибошлаш, меҳнат унумдорлиги каби кўрсаткичлар ҳолати ўз аксини топади.