Sanaat geografiyasi pa’ninin’ obekti ha’m predmeti joba

REN’LI METALLURGIYA SANAATI KOMPLEKSI

Reje:
1. Ren’li metallurgiya sanaatı o’nimlerin o’ndiriwdin’ a’hmiyeti.
2. Ren’li metallar o’ndiriw jolları.
3. Mis o’ndiriw, alyuminiy o’ndiriw usılı.
4. O’zbekstanda ren’li metallurgiya sanaatinin’ rawajlaniwi.
Ren’li metallurgiya sanaatı ren’li metall o’ndiriw ha’m olardı balqıtıw menen shug’ıllanatug’ın ko’p g’ana ka’rxanalardı o’z ishine aladı. Ren’li metallarg’a qara metall o’nimleri temir eritpesi, marganec ha’m xromnan basqa barlıq metall eritpeleri jatadı. Ren’li metallar xalıq xojalıg’ındag’ı paydalanıw a’hmiyeti ha’m quramı boyınsha parq qılıp, bulardın’ ishinen ayırımları tiykarg’ı ren’li metallar dep bo’linedi. Tiykarg’ı ren’li metallar to’mendegishe bo’linedi. Mıs, qorg’asın, cink, nikel, qalayı (awır metallar), alyuminiy, magniy, titan (jen’il metallar) ha’m surma, sınap, (siyrek gezlesetug’ın metallar) esaplanadı. Bul metallar ren’li metallurgiya sanaatı o’nimlerinin’ tiykarg’ı bo’limin quraydı.
Ren’li metallardın’ ayırım tu’rleri legirleniwshi metallar dep ataladı (volfram, molibden, vanadiy, kobalt). Bular ko’binese joqarı sortlı polat o’ndiriwde qosımsha o’nim esabında paydalanıladı. Altın, gumis, platina, ja’ne onın’ joldasları (osmit, palladiy h.t.b. qımbat bahalı metallar dep ataladı).
Son’g’ı jılları elektronika, radiotexnika ha’m atom energetikasının’ rawajlanıwına baylanıslı siyrek gezlesetug’ın, az ushıraytug’ın elementlerden paydalanıw da ken’nen rawajlanbaqta. Ren’li metallurgiya sanaatında 80-nen aslam ren’li metall o’nimleri o’ndiriledi. Bul o’nimler xalıq xojalıg’ı tarawlarında ken’nen qollanılıp, ekonomikalıq jaqtan a’hmiyetli orin tutadi.
Ren’li metallurgiya sanaatının’ shiyki zat resurslarının’ o’zgesheligi. Ren’li metallurgiya sanaatının’ tiykarg’ı shiyki zatı retinde ha’r qıylı minerallar xızmet etip, olardın’ quramında bir yamasa bir neshe metall qosıdısı ushıraydı. Biraq jer betinde ren’li metallar temir rudasına qarag’anda aytarlıqtay kem bolip, tiykarinan ren’li metall rudaları shashırandı tu’rinde ushıraydi. Bul ren’li metallardı o’ndiriwdi qıyınlatadı ha’m onın’ o’zine tu’ser bahasın aytarlıqtay qımbatlatadı. Ren’li metallar a’dette ruda quraminda 5%-ten artpaydı. Ayirim metallardın’ mug’darı 1-3%, al ayırımlarının’ salıstırmalı u’lesi ju’zden bir bo’limine de jetpeydi. Ruda quramındag’ı ren’li metall mug’darının’ kem bolıwı, ren’li metallurgiya sanaatının’ ekonomikalıq jaqtan na’tiyjeligin kemeytedi ha’m o’nimnin’ o’zine tu’ser bahasın qara metallurgiya menen salıstırg’anda anag’urlım arttıradı. Mısalı, qara metallurgiya sanaatında 1 tonna metall o’ndiriw ushın 2 tonna ruda sarp etilse, ren’li metallurgiya sanaatında 1 t. metall o’ndiriw ushın en’ kem degende 50-70 tonnag’a jaqın, al geypara jag’dayda 90-100 tonna ruda sarp etiledi.
Qara metallurgiya sanaatında ruda quramındag’ı temirdin’ sapasın arttiriw bayıtıw joli menen a’melge asirilsa, ren’li metallurgiya sanaatinda ruda sapasin bayitiw texnologiyalıq process ja’rdeminde a’melge asiriladi.
Ren’li metall rudaların paydalanıwdın’ usı joqarıda ko’rsetilgen ayırmashılıqları ren’li metallurgiya sanaatı ekonomikası ha’m texnologiyalıq processlerine ta’sir etip qoymastan, al onın’ jaylasıwına da u’lken ta’sir etedi.
Ren’li metallar ruda quraminda metalldın’ az bolıwına baylanıslı transportirovkalaw ushın qolaysız. Sonlıqtan a’dette ren’li metallurgiya sanaatı ka’rxanaları ka’nler jaylasqan rayonlarda quradı. Ko’pshilik jag’daylarda ren’li metallar ruda quraminda birneshe tu’ri ushırap, kompleksli tu’rde paydalanıwdı talap etedi. Bul ushın a’dette kombinat tipindegi ka’rxanalar qurıladı.

Ren’li metall rudaların bayıtıw. Ren’li metall rudaları metallurgiya sanaatında paydalanbastan burın ruda quramındag’ı bos jınıslardan tazartıw ushın bayıtıwdan o’tkeriledi. Bul ruda quramındag’ı metaldın’ mug’darın belgili da’rejede arttırıwg’a imkaniyat beredi.

Quramında bir qansha ren’li metall qospalarına iye rudalardı polimetallı rudaları dep ataladı. Rudalardı bayıtıwda flotatsiya usili ken’ qollaniladi. Bul usil arqalı polimetall rudaları bayıtılip, birinshi kontsentrat alınadı. Bul usil ko’pshilik ren’li metall rudaların bayıtıw ushın qollanıladı. Ren’li metallurgiya sanaatı xalıq xojalıq kompleksinin’ barliq tarmaqlarına kerekli o’nimlerdi tayarlaydı. Bulardan en’ ahmiyetlisi ha’m ha’zirgi waqıtta ken’ rawajlang’an tarawı mıs sanaatı, qorg’asın, alyuminiy sanaatı bolıp tabıladı.

Mıs o’ndiriw usili. Mıs rudasın o’ndiriw ha’m onnan paydalanıw ren’li metallurgiya sanaatinin’ tiykargi tarawi esaplanadi. Taza halında mıs qızıl-gu’n’girt ren’degi metall bolıp, juda’ jen’il ha’m mayısqaqlıg’ı menen parq qıladı. Salıstırmalı salmag’ı 9-g’a jaqın, eriw temperaturası 1083⁰ , mıstın’ en’ ko’p tarqalg’an eritpelerine latun ha’m bronza jatadı. Latun - bul mıstın’ tsink penen qosılg’an eritindisi bolıp esaplanadı.

Ha’zirgi waqıtta 24-ten aslam minerallardın’ quraminda mıs birikpesi ushırap, usınnan 10-15-i jer sharında ken’ tarqalg’an ha’m sanaatlıq a’hmiyetke iye.
Mıs rudası tiykarınan eki toparg’a bo’linedı:
1) sulfidli ruda 2) oksidlengen ruda.
Jer sharında en’ ko’p taralg’an sulfidli ruda bolıp, bul mıs rudasının’ du’nyalıq qorının’ 80% tutadı. Bulardın’ en’ a’hmiyetlisi Xolkopirit (CuFeS₂ mıs kolchedini), Bornit (Cu₃ Fe S₃), Kovelin (CuS).
Oksidlengen ruda mıs rudasının’ az bo’limin iyelep, bularg’a kuprit (Cu₂O) moloxit (CuSO₃) h.t.b. jatadı.
Mıs rudaların bayıtıw arqali bos jınıs ha’m tazalang’an mıs kontsentratlarina ajıratıladı. Tazalang’an mıs koncentratının’ quraminda 25% mıs bolıp, pirometallurgiyalıq usıl tiykarında eritiledi. Bul usil mıs o’ndiriwde en’ ko’p tarqalıp, du’nya ju’zi boyınsha o’ndiretug’ın mıstın’ 80%-i usı usıl menen o’ndiriledi. Bunnan basqa mıs o’ndirisinde gidrometallurgiyalıq usıl da qollanıladı.
Mıstı pirometallurgiyalıq usıl menen o’ndiriw to’mendegi sxema boyınsha iske asırıladı.
Mıs o’ndiriw ha’m onın’ jer asti xorlarinan tolıq paydalanıw ushın ximiyalıq jol menen mıstı jer astında eritindisinen tazartıw usılı qollanıladı. Bul usıl boyınsha ruda jaylasqan massa - jer astı suwı menen suwg’arılıp, eriw procesi iske asadı. Na’tiyjede mıs kuporası dep atalg’an eritindi payda boladı. Bul processtin’ tiykarg’ı ma’nisi temirdin’ qatnasında eritpeden mıstı ajıratıw bolıp esaplanadı.
Cu S0₄ + Fe = Fe S0₄ + Cu
Joqaridag’i reaktsiya tiykarında qurami 50-70% taza mıstan turatug’ın sho’kpe payda bolip, mıstı alıw da’rejesi 99% shekem baradı. Bul usılda 1 tonna mıs alıw ushın 1,2 tonnag’a jaqın temir eritpesi sarp etiledi. AQSh ha’m Meksikada mıstı jer astı eritpesinen tazartıw jolı menen jılına 12-13 min’ tonna mıs o’ndiriledi. Bul usıl menen Uralda jaylasqan ayırım ka’rxanalarda da mıs o’ndirilip, o’nimnin’ o’zine tu’ser bahası gidrometallurgiyalıq jol menen o’ndiriletug’ın mısqa qarag’anda arzang’a tu’sedi. Joqarıda ko’rsetilgen ka’nlerdin’ qasiyetine qaray - mıs ruda quraminda az mug’darda bolg’anliqtan tiykarg’ı o’ndiris orayları shiyki zat bazasına jaqın jaylastiriladi. Ma’selen Uraldag’ı Krasno-Uralsk mıs-molibden ka’nleri, Qazaqstanda Qalqaman-Bozshako’l, O’zbekstanda Almalıq, Armeniyada Agarak ha’m b.